نگفتن حرف حق، بخل است/بخل؛بدتر از فقر

 حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمحمد باقر علوی تهرانی کارشناس دینی به مناسبت ماه مبارک رمضان در مسجد امیر به سخنرانی پرداخته و در خصوص انسان از نگاه قرآن، گفت: گفتیم یکی از صفات نکوهیده انسان عجله است.

وی با اشاره به برخی از مصادیق عجله ممدوح، عنوان کرد: عجله در خیرات، انفاق، اداء نماز، هدایت مردم، توبه، علم و یادگیری، مناجات با خدا از جمله عجله‌های ممدوح است. در سوره طه آیات ۸۶ و ۸۷ خدا به حضرت موسی (ع) می‌فرماید «با امت خود بیا تا من الواح تورات را به شما بدهم که بروید عمل کنید». حضرت موسی (ع) به طرف کوه طور حرکت کرد امت هم پشت سر ایشان بودند. اما طوری حرکت کرد که امت جا ماندند و ایشان زودتر آمدند. خدا او را متنبه کرد و فرمود؛ چه شد از قومت سبقت گرفتی. عرض کرد آن‌ها در پی من بودند رد پای من را می‌دیدند و حواسم بود که من را گم نکنند ولی من به سوی تو شتاب کردم تا تو از من خوشنود شوی. امام صادق (ع) می‌فرمایند: کسی‌که اشتیاق به لقاء پروردگار داشته باشد، تمام نظر و هدفش شتاب در رسیدن به او است و این رضای خدا است.

این کارشناس دینی با بیان اینکه یک صفت نکوهیده دیگر انسان، تنگ‌نظری است عنوان کرد: خداوند در سوره اسرا آیه ۱۰۰ می‌فرماید «پیامبر ما؛ بگو اگر خزانه پروردگار را هم داشته باشید، نگه می‌دارید. می‌ترسید که انفاق باعث تنگ‌دستی شما شود». در قرآن فرمود «وَ کَانَ الْإِنْسَانُ قَتُورًا» قتور، صیغه مبالغه از ماده قتر به معنای امساک و نگه داشتن است. قتور یعنی بسیار نگه‌دارنده. بخل در لغت به معنای امساک و سخت‌گیری است اما در اصطلاح علما علم اخلاق، بخل یعنی جایی که سزاوار است انسان بذل و بخشش کند، امساک کند. بخل هم در مسئله مالی و هم در مسئله غیر مالی است.

حجت‌الاسلام والمسلمین علوی تهرانی با بیان اینکه بخل در مال، در سه حالت تصور می‌شود، اظهار کرد: در حالت تفریط یعنی شخص بذل مال را در جای‌که شایسته است امساک می‌کند. در حالت افراط یعنی جایی‌که نباید مصرف کند ولی مصرف می‌کند که به آن اسراف می‌گویند؛ اما در حالت اعتدال یعنی در جایی‌که باید بذل مال کند، بخشش می‌کند. این صفت سخاوت است.

وی با بیان اینکه بخل در مساله مالی چند قسم دارد؛ اظهار کرد: بخل در حقوق واجبه الهی که شامل بخل در خمس، زکات، نفقه‌ی اهل و عیال است. بخل در حقوق مستحبی که انفاق نمی‌کند. نوع دیگر آن این است که دوست دارد آن‌چه در دست دیگری است برای خودش باشد. معمولاً در روایات از تنگ‌نظری به دو واژه شُحّ و بخل تعبیر می‌کنند. امام صادق (ع) می‌فرمایند تنگ‌نظری در قالب شُح بدتر از تنگ‌نظری در قالب بخل است. بخیل کسی است که نسبت به آن‌چه که دارد تنگ‌نظر است، اما تنگ‌نظری در قالب شح به نحوی است که به آن‌چه مردم دارند و به آن‌چه خودش دارد، تنگ‌نظر است، تا جایی‌که نمی‌تواند ببیند چیزی در دست دیگری است تا آرزو می‌کند آن‌چیز، برای خودش باشد. حضرت می‌فرمایند: انسان سیر شدنی نیست و به آن‌چه که خدا به او داده قناعت نمی‌کند.

این کارشناس دینی ادامه داد: نوع دیگر بخلی است که شخص حتی برای خودش هم خرج نمی‌کند. امیرمومنان امام علی (ع) می‌فرمایند: فقیرترین مردم کسی است که به خرج خودش هم روا ندارد در حالی‌که وسعت مالی دارد و همه پول را برای غیر خودش نگه می‌دارد. ایشان در حدیثی دیگر می‌فرمایند: بخل بدتر از فقر است. چون فقیر چیزی ندارد که خرج کند اما بخیل دارد و خرج نمی‌کند. بدترین مصداق بخل این است که حتی حاضر نیست دیگری به کسی کمک کند. امام صادق (ع) می‌فرمایند: امیرمومنان امام علی (ع) برای کسی پنج بار شتر خرما فرستاد. کسی به حضرت عرض می‌کند: او که این‌قدر از شما نخواسته بود و یک بار شتر هم به او می‌دادید کافی بود. حضرت فرمودند: خداوند امثال تو را زیاد نکند. من می‌خواهم بخشش کنم و تو بخل می‌کنی. از دیگر مصادیق بخل، بخل در سلام کردن، بخل در صلوات هنگام شنیدن نام رسول اکرم (ص)، گفتن حرف حق، انجام واجبات الهی، گفتن حرف راه‌گشا، شهادت دادن و انجام کار نیک می‌باشد.

حجت‌الاسلام والمسلمین علوی تهرانی با بیان اینکه دیگر صفت نکوهیده‌ای که قرآن کریم یاد می‌کند، صفت حرص است و از آن با واژه‌ی هلوع تعبیر می‌کند. گفت: خداوند در سوره معارج آیه ۱۹ می‌فرماید «بی‌تردید انسان، بسیار حریص است». صفت حرص از نظر عالمان علم اخلاق، یک حالت نفسانی است که انسان را وادار می‌کند چیزی از امور دنیا را بدست بیاورد که مورد احتیاجش نیست و برای او فایده ندارد. این صفت از مصادیق قوه شهویه در حد افراط آن است. از امیرمومنان امام علی (ع) سوال کردند که حقیقت حرص چیست؛ حضرت فرمودند «طلب کردن یک امر کم، با صرف کردن یک امر زیاد». یعنی انسان چیزی را سرمایه‌گذاری می‌کند و محصولش را بدست می‌آورد ولی می‌بیند که این کاری که کرده ارزشش را نداشت. دعای پیامبر و آل پیامبر این است «اَللَّهُمَّ اُرْزُقْ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ اَلْعفَافَ وَ اَلْکفَافَ»؛ «خدایا به محمد و آل محمد، عفاف و کفاف را روزی کن».