سرمایه‌گذاری بر فطرت و غریزه برای حفظ خانواده

پانزدهمین پیش نشست همایش بین‌المللی خانواده مقاوم با عنوان «خانواده مسلمان و تربیت در زیست‌بوم دوفضایی شدن‌ها» پنجشنبه ۱۶ آذر با سخنرانی حجت‌الاسلام سیدسعیدرضا عاملی، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران، حجت‌الاسلام علی‌اصغر اسلامی‌تنها، عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع) و سجاد مهدی‌زاده، عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق(ع) برگزار شد.

حجت‌الاسلام حسین سوزنچی، عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع) و دبیر علمی نشست درباره این نشست گفت: زندگی مدرن و اقتضائاتی که این زندگی طلب کرده و ساختار‌های جدیدی که ایجاد کرده، موجب شده است خانواده دست‌کم با دو چالش مواجه شود؛ یکی از این چالش‌ها مربوط به وجود و جایگاه خانواده است که باعث تضعیف موقعیت آن شده و نهاد‌های موازی خانواده به وجود آمده است. چالش دوم نیز این است که زندگی مدرن مسائلی را رقم زده است که خلاف اخلاقیاتی است که خانواده در گذشته نسل به نسل آن را منتقل می‌کرد. در این وضعیت خانواده دو راهکار دارد؛ یا اینکه تسلیم وضعیت موجود شده و به تدریج به حذف خود تن بدهد و از ارزش‌های خود دست بردارد و با ارزش‌های سکولار همراه باشد، یا اینکه در این فضا بتواند مقاومت کند.

وی با این بیان این پرسش که آیا ادبیات مقاومت که شاید در فضای سیاسی و نظامی و اقتصادی، پررنگ است، در عرصه فرهنگ هم جایگاهی دارد، بیان کرد: همایش بین‌المللی خانواده مقاوم در راستای پاسخگویی به این سؤالی و سؤالاتی از این دست برگزار می‌شود.

حجت‌الاسلام عاملی، یکی از سخنرانان این نشست با اشاره به دوفضایی شدن زیست‌بوم زندگی گفت: طرح مسئله را باید از فرهنگ آغاز کرد، چون فرهنگ، زیست‌بومی است که در آن هستیم و اگر حال فرهنگ خوب باشد، حال ما هم خوب است و اگر بد باشد، می‌تواند برای کسانی که مقاوم نیستند، مشکلات اساسی ایجاد کند. یکی از دوگانه‌هایی که در رابطه با فرهنگ وجود دارد، بحث عینیت و ذهنیت است، در واقع اگر ذهنیت را حوزه شناختی، هیجانی و عاطفی تلقی کنیم و حوزه عینی فرهنگ را ناظر بر ملموسات فرهنگی نظیر معماری، شهرسازی، بازی‌ها، نوع غذا و میراث تمدنی و … بدانیم، باید میان این دو در حوزه فرهنگ تمایز ایجاد کنیم. دوگانه دیگر این است که ما به فرهنگ نزدیک و دور توجه کنیم، مانند آنچه در رابطه با حافظه دور و نزدیک وجود دارد، آنچه منشأ عمل ماست، حافظه نزدیک است و حافظه دور، ضمیر ناخودآگاهی است که بروز می‌یابد، ولی عمدتاً در حوزه ارتباطات انسانی و بین فرهنگی مطرح است.

وی افزود: وقتی انقلاب اسلامی پیروز شد، ما با تغییرات اساسی اجتماعی مواجه شدیم و کم نبودند بی‌حجاب‌هایی که باحجاب شدند و به سمت زندگی اسلامی گرایش پیدا کردند. اما در همه، پایدار نبود و یکسری با وجود این تغییر، بعد‌ها به روش و منش سکولار، لیبرال و غیردینی خود برگشتند، در واقع این حافظه دور، انگار به طور ناخودآگاه برمی‌گردد.

حجت‌الاسلام عاملی با اشاره به فرهنگ برآمده از شوق و ترس گفت: این فرهنگ را باید به عنوان برآیند عینی فرهنگ توجه کرد که آیا این فرهنگی که در نسل جوان امروز وجود دارد، چه میزان برآمده از شوق و هیجان و چه مقدار براساس نسل برآمده از ترس است.

وی تصریح کرد: نوع دیگر تقسیم‌بندی، مربوط به بحث فرهنگ فضای مجازی و فیزیکی است که در بسیاری از اوقات، غلبه‌های گفتمانی با ساختاری که در فضای مجازی وجود دارد و میان فرهنگ محیط‌های مجازی و فیزیکی تعارض ایجاد می‌کند. بعضی‌ها فضای مجازی را یک ابزار می‌دانند که در ادامه ابزار‌های پیشینی نظیر رادیو، تلویزیون، فکس و … آمده است و دوران گذار دارد. از این رو در مقابل آن‌ها گروهی هستند که شیفته فناوری هستند، این‌ها معتقدند فضای مجازی تغییرات بنیادین در مسیر زندگی ایجاد می‌کند و فناوری است که سبک زندگی جدیدی ایجاد کرده است.

این عضو هیئت ادامه داد: فضای مجازی همزمان با صنعت ارتباطات، اهمیت یافت؛ بسیاری از کسانی که درباره جهانی شدن بحث کرده‌اند، جهانی شدن را نفهمیده‌اند، از این رو جهانی شدن را با جهانی‌سازی یکی گرفتند. جهانی شدن محصول همزمانی صنعت و ارتباطات است. اینکه خانه دوفضایی شده است، یعنی ضمن اینکه در خانه هستیم، در خانه نیستیم و همه جا هستیم. در گذشته فرد وارد خانه می‌شد و هیچ ارتباط بیرونی نداشت، اما صنعت ارتباطات به عنوان یک زیرساخت قرار گرفت و روی آن شبکه مجازی داخلی و خارجی شکل گرفت و اینترنت و اینترانت به وجود آمد؛ از این رو با همه این مسائل با خانواده جدیدی مواجه می‌شویم.

حجت‌الاسلام عاملی با اشاره به چند عامل تقویت دو فضایی شدن گفت: انسان تلاش می‌کند غیرطبیعی شدن‌های زندگی را تبدیل به بازگشت به فطرت الهی و انسانی کند. اینکه افراد چقدر موفق می‌شوند از گفتمان غالب خارج شوند و به فطرت برگردند و آن را درک کنند، به افراد بستگی دارد و باید توجه کنیم که در قرآن، اکثرهم لایعلمون، اکثرهم لایعقلون و … حکایت از این دارد که جبهه‌ای که می‌آید و کنار حق قرار می‌گیرد، جمعیت بزرگی نیست و در بسیاری از اوقات در مخاطرات تن می‌دهد.

وی در ادامه بیان کرد: یکی از مسائلی که فضای مجازی اهمیت آن را بالا برد، ظهور شرکت‌های بزرگی نظیر گوگل، یوتیوب و … بود، این شرکت‌ها انبوه زیادی از کاربران و داده‌هایی را دارند که باعث تغییرات اساسی در سبک زندگی شدند. اگر امروز خانه و ارتباطات فراخانه را با دوره پیش از اینترنت، استقرار اینترنت و دوره پسااینترنت مقایسه کنیم، فضای اجتماعی خانواده در دوره پیش از اینترنت، محدود به خانه بوده است و در دوره استقرار اینترنت، فضای فناورانه در محیط خانه نیز بسیار ناچیز بوده است و در دوره اولیه ظهور اینترنت، کمتر کسی آدرس ایمیل داشت، اما اکنون روزانه ۱۵۰ میلیارد ایمیل ارسال می‌شود که نشان از فضای انفجار اطلاعات از طریق ایمیل است و یا پیام‌هایی که در شبکه‌های اجتماعی رد و بدل می‌شود، بسیار گسترده است.

حجت‌الاسلام عاملی در پایان سخنان خود پیشنهاد کرد؛ پرتال بزرگی ایجاد شود تا در جامعه ایرانی اسلامی مرجعیت پیدا کند و خانواده ایرانی به این مرجعیت مجازی مراجعه کند و محیطی باشد که در زیست بوم فرهنگ اسلامی – ایرانی قرار گرفته باشد، نه زیست بومی که ما را به محیط متفاوت برگرداند.

مهدی‌زاده در ادامه نشست گفت: آقای عاملی بر دوفضایی شدن تأکید داشتند که در اینترنت فضای ذهنیت بر عینیت غلبه یافته است. من فکر می‌کنم، این دیدگاه در عین حال که زوایه دید‌ها را به می‌دهد و به ما کمک می‌کند، می‌تواند آسیب هم بزند. به این معنی که این دو را دو ساحت جدا بدانیم. ساحت فضای مجازی به قدری در زندگی طبیعی ریشه دوانده است که نمی‌توان از دو فضا صحبت کرد؛ چراکه در همه ابعاد زندگی ورود کرده است.

وی افزود: وقتی از فرهنگ صحبت می‌کنیم، لزوماً امر ذهنی و عینی نیست، اما حقیقت فرهنگی یک امر ذهنی و فهم مشترکی است که در جامعه پیش می‌آید و بعد به نظامات اخلاقی و سبک زندگی تسری پیدا می‌کند، در این دیدگاه، فهمی که هر کدام از فرهنگ داریم، فرهنگ نیست، چه زمانی فرهنگ است؛ زمانی که به اشتراک می‌رسیم. هر کدام از ما و نبی مکرم اسلام(ص) به یک دینداری معتقد هستیم و هر یک فهمی از توحید داریم، بخشی که همه در آن مشترک می‌شویم، فرهنگ دینی است؛ بنابراین چه می‌شود که فهم مشترک شکل می‌گیرد؛ آنچه در این امر نقش دارد، ارتباطات است. ارتباطات مانند قلبی است که خون را پمپاژ می‌کند و فرهنگ را می‌سازد.

مهدی‌زاده تصریح کرد: در این فضا، آنچه فرهنگ را بازتولید می‌کند، شکل می‌دهد و یا نگه می‌دارد، همین ارتباطات است. حال به جای فرهنگ، تربیت را بگذارید، همه این‌ها به ارتباط متکی است، یعنی ارتباط باید محقق شود تا تربیت، فرهنگ و … محقق شود. شهید مطهری در کتاب «تعلیم و تربیت در اسلام» تعبیری دارد که در مقدمه می‌نویسد؛ «هر نظام دینی و هر مکتبی برای اینکه پایدار بماند باید، نظام تربیتی خاص خود را داشته باشد.» مثلاً ما در ایران، نظام آموزش عالی داریم که نه متنش، نه مدرسش و … برای ایران نیست، از این رو نیروی انسانی که تربیت می‌کند، بیشتر به کار یک نظام فکری و فرهنگی دیگری می‌آید و این نظام تربیتی است که آدم‌ها را برای آن جامعه یا فرهنگ آماده می‌کند.

این مدرس دانشگاه در ادامه گفت: من می‌خواهم به جای نظام تربیتی، نظام ارتباطی بگذارم، یعنی هر نظام فرهنگی و هر دینی برای خودش، نظام ارتباطی دارد. این نظام ارتباطی است که می‌تواند فرهنگ را احیا کند و اگر بخواهید فرهنگ را تغییر دهید باید نظام ارتباطی آن را تغییر دهید. حال این نظام ارتباطی گستردگی زیادی دارد که فضای مجازی، به طور روزافزون بر آن غلبه پیدا می‌کند. در ادبیات دینی هم اگر مروری داشته باشیم، با حجم زیادی از روایات مواجه خواهیم شد که روایات ارتباطی محسوب می‌شوند.

وی ادامه داد: چه کسی در نبرد‌های تمدنی برنده است؟ کسی که نظام تمدنی خود را غالب کند. اگر نگاه ما هایدگری و مک لوهانی باشد، شاید بیراه هم نباشد که بگوییم، این نظام ارتباطی هم در ساختار و هم تکنولوژی، فرهنگ را تغییر می‌دهد. یعنی محتوایی که در موبایل جابه جا می‌شود و به تبع آن اثر فرهنگی دارد، تکنولوژی آن هم اثربخش است و تغییراتی ایجاد می‌کند. در واقع فضای مجازی تمام لایه‌های زندگی ما را پوشش می‌دهد و در آن نفوذ می‌کند و عصر جدید در تمام ساحات زندگی اثرگذار بوده  و این اثر همه ساحات از جمله خانواده را به هم ریخته است.  تغییری که در ارتباطات به وجود آمده است، زیاده‌خواهی بشر را در این نظام ارتباطی نشان می‌هد و امروز یکی از مسائل جدید همین زیاده‌طلبی انسان است که اشباع نمی‌شود و انتخاب‌های متکثری برایش فراهم می‌شود و همین مسئله بیشترین اثر منفی را می‌تواند در حوزه خانواده بگذارد.

مهدی‌زاده در ادامه با اشاره به خانواده مسلمان بیان کرد: آیا می‌توان تعاریف متعدد از خانواده مسلمان ارائه کرد، یعنی آداب مسلمانی چقدر تغییر یافته است و چقدر تغییر کند، همچنان او را مسلمان می‌دانیم؟ همانطور که بسیاری از مسائل حتی آداب مسلمانی و دینداری هم تغییر یافته است. ارتباطاتی که در جامعه رخ می‌دهد، جنبه اعتبار در آن بیشتر است، یعنی آدم‌هایی که در این فضا با هم ارتباط می‌گیرند، به سبب اعتبار است، اما در خانواده، بیشتر براساس غریزه و فطرت است، از این رو این فضا همچنان از آن فضای مجازی و آثارش، قدری دورتر است و می‌توان روی این دو غریزه عواطف و غرایز (منظور غریزه جنسی) سرمایه‌گذاری کنیم تا خانواده را از گزند این تأثیرات حفظ کنیم.

وی گفت: اگر خانواده را براساس ارتباط تعریف کنیم، خانواده به عنوان یکی از پرارتباط‌ترین نهاد جامعه است، در آموزش و پرورش هم ارتباط بین معلم و دانش آموز وجود دارد و بعد از کرونا این ارتباط دچار خدشه شد و معلم دیگر ان اعتبار قبلی را ندارد. در نظام خانواده نیز زن و شوهر با هم ارتباط دارند، این ارتباط گاهی اوقات عاطفی، جنسی و یا اقتصادی و یا برمبنای قدرت است. به نظر می‌آید فضای مجازی روی همه این‌ها اثرگذار بوده است و همه آن‌ها را دچار اختلال کرده است و با ظهور شغل جدید، فرصت‌های تحصیل و جضور اجتماعی زنان بر موقعیت اجتماعی آن‌ها اثر گذاشته است و همچنین ساختار قدرت در خانواده تغییرات جدی کرده است و آن هم به دلیل تغییرات جدی در فرهنگ است که برخی از آن‌ها طبیعی جامعه بوده و برخی برنامه ریزی شده بوده است. مثلاً فمنیست‌ها از این فضا استفاده کردند، یعنی قبلاً یک استاد دانشگاه فمنیست بود، اما اکنون عموم مردم می‌توانند فمنیست باشند و فضای مجازی، بستری را فراهم کرده که حتی یک خانم روستایی نیز در روستای خود همین فعالیت فمنیستی را داشته باشد.

مهدی‌زاده در ادامه بیان کرد: ورود افکار و فراهم شدن رشد زنان و ورود آن‌ها به عرصه‌های فرهنگی گوناگون برای دیدن و شنیدن (یعنی هم کنشگری و هم دریافت داده) سبب شده است، این فهم و هویت جنسیتی تحت تأثیر قرار بگیرد. یعنی ساختار قدرت و تغییراتش به تغییر این گونه مسائل سرعت می‌دهد. مسئله دیگر این است که وقتی از خانواده صحبت می‌کنیم، همیشه می‌گوییم زن و خانواده، در حالی که مرد و فرزندانی هم هستند و اثراتی که فضای مجازی می‌تواند بر خانواده داشته باشد را باید در چند حوزه مورد توجه قرار دهیم؛ یکی مسئله زوجین است که در الگو‌های همسریابی و فهمی که از هم دارند، ارتباطات و تعاملی که زوجین با هم دارند، فهمی که از امر عاطفی و جنسی دارند و تعامل و انتظاری که از همدیگر دارند. ساحت دوم؛ خانواده به عنوان والدین باید مورد توجه باشد. در واقع در خانواده، مسئله جدی ارتباطات و تحولاتی است که بین فرزندان رخ داده است. البته باید بدانیم که فضای مجازی به تنهایی در این موارد نقش‌آفرین نیست، یعنی اگر خانواده‌ها کم‌جمعیت شدند، فضای مجازی بستری را فراهم کرد تا فرزندی که خواهر و برادر ندارد و والدینش چند شغله هستند، بیشتر وقتش را در این فضا صرف کند.

وی ادامه داد: یکی از مسائل جدی که در فضای مجازی رخ داد، بی‌مکانی و بی‌زمانی است که مواجه شدن انسان‌ها با حجم زیادی از انتخاب‌ها را مطرح می‌کند، مثلاً در حال حاضر اعتیاد به عشق مجازی وجود دارد. در حالی که ظرفیت وجودی انسان به او اجازه نمی‌دهد که این همه انتخاب داشته باشد و اتفاقی که می‌افتد این است که در هر امری دچار اختلال شده است. از این رو در شهر‌های مدرن چالش‌های جدیدی از خیانت‌ها و سردی و …  زیاد است.

این عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق(ع) گفت: سواد مجازی و سواد رسانه در زمینه آسیب‌های تهدیدکنننده برای خانواده‌ها اثرگذار است. اما باید به این مسئله توجه کرد که اگر این سواد را جدا از زیست طبیعی بگیریم، نمی‌تواند تأثیرگذار باشد. یعنی کسی که پرخاشگر بوده، در فضای مجازی پرخاشگرتر شده است و یا کسی که بی‌حیا بوده، در فضای مجازی بی‌حیاتر شده است، بنابراین ریشه همه مسائل به سواد مجازی برنمی‌گردد، بلکه باید زیست طبیعی افراد را هم باید مورد توجه قرار داد.

حجت‌الاسلام اسلامی در ادامه این نشست با اشاره به خانواده مقاوم در عصر جدید و اینکه آیا خانواده مقاوم در این عصر الگوریتمی ممکن است، بیان کرد: برای تبیین ساخت معنایی خانواده مقاوم، می‌توانیم مفهوم مقاومت را در نگاه کاربردشناسانه زبان عربی مورد بررسی قرار دهیم که با واژه هایی، چون قیام، قوم، قیم و … یک ساخت واژگانی دارد و در تعریف مقاومت می‌توان گفت؛ مقاومت قیام قومی برای مواجهه با شرور، مبتنی بر قیام است. در واقع خانواده مقاوم، خانواده آگاه است که مبتنی با ارزش‌ها و در مواجهه با شروری قرار می‌گیرد که می‌تواند ایستادگی کند و به عبارتی خانواده مقاوم را خانواده ایستان هم معنی کرد که ایستادگی دارد.

وی با اشاره به تعریف خانواده افزود: خانواده، محلی است که انسان به دیگری تعلق نسبی دارد و متناسب با این تعلق نسبی، تخلق خاصی می‌گیرد. در حوزه تعلقات و اصل علاقه، زوجیت و اخلاق زوجیت مطرح است که طبق نگاه قرآنی، در اخلاق زوجیت، ارزش بنیانی بر مودت و رحمت است.

حجت‌الاسلام اسلامی گفت: ما با فناوری روبرو هستیم که به لحاظ وجودی با فناوری‌های دیگر ویژگی متمایزی دارد و همه چیز در آن تبدیل به صفر و یک می‌شود و به اطلاعات و داده‌های دیجیتال تبدیل می‌شود و معنا تبدیل داده می‌شود و ما شاهد معنازدایی از عالم هستیم و جهان سایبر، جهانی است که می‌شود اطلاعات را بدون حضور خداوند کدگشایی کرد. به ویژه در فناوری بلاکچین که در پی دولت‌زدایی است.