اندیشمند کانادایی: قرآن، کتاب اخلاق و عدالت اجتماعی است

 جان اندرو مورو، اسلام‌شناس کانادایی در شانزده سالگی به اسلام گروید و نام «الیاس عبدالعلیم اسلام» را برای خود برگزید. او دکترای خود را از دانشگاه تورنتو در زمینه مطالعات اسپانیایی، بومی و اسلامی دریافت کرد. افزون بر این، بیش از چهل سال علوم اسلامی را به‌طور مستقل و زیر نظر علمای اهل سنت، صوفیه و شیعه مطالعه کرد. مورو در سال ۲۰۱۶ جایزه خدمات بین ادیان را از جامعه اسلامی آمریکای شمالی و در سال ۲۰۱۷ لوح تقدیر ویژه کنگره را دریافت کرد. در سال ۲۰۲۲، مؤسسه Interfaith لانگ آیلند او را به عنوان یکی از ۱۰۰ مسلمان برجسته آمریکا شناخت.

وی نویسنده صدها مقاله و سی کتاب علمی از جمله: عربی، اسلام و فرهنگ لغت ( Arabic, Islam, and the Allah Lexicon (۲۰۱۰))؛ دایرةالمعارف طب گیاهی اسلامی (The Encyclopedia of Islamic Herbal Medicine (۲۰۱۱))، شهود اسلامی ( Islamic Insights (۲۰۱۲))، دین و انقلاب (Religion and Revolution (۲۰۱۲))، عهدنامه های پیامبر اسلام با مسیحیان جهان (The Covenants of the Prophet Muhammad with the Christians of the World (۲۰۱۳))، کلام خدا خطاب به حضرت محمد (The Words of God to the Prophet Muhammad (۲۰۱۵))؛ احیای تعادل: استفاده از قرآن و سنت برای هدایت در مسیر بازگشت به اسلام نبوی (Restoring the Balance: Using the Qur’an and the Sunnah to Guide a Return to the Prophet’s Islam (۲۰۱۶))، اسلام و اهل کتاب (Islam and the People of the Book (۲۰۱۷)) ؛ تشیع در مغرب و اندلس (Shi’ism in the Maghrib and al-Andalus (۲۰۲۰))، رسول رحمت (The Messenger of Mercy (۲۰۲۱))، اسلام و برده داری (slam & Slavery (۲۰۲۳))، و حجاب: کلام خدا یا کلام انسان؟ ( Hijab: Word of God or Word of Man? (۲۰۲۴)) است.

جان اندرو مورو در گفت‌وگو با ایکنا درباره رسالت پیامبر اکرم(ص) و نزول قرآن کریم سخن گفت.

ابلاغ قرآن، مأموریت اصلی پیامبر(ص)

مورو در پاسخ به این سؤال که مأموریت اصلی حضرت محمد به عنوان فرستاده خدا چه بود گفت: مأموریت اصلی حضرت محمد(ص) ابلاغ قرآن بود: «و محمد جز فرستاده‏‌اى كه پيش از او [هم] پيامبرانى [آمده و] گذشتند نيست» (آل عمران:۱۴۴). «محمد پدر هيچ يك از مردان شما نيست ولى فرستاده خدا و خاتم پيامبران است و خدا همواره بر هر چيزى داناست»(احزاب:۴۰). قرآن در موارد متعدد او را به عنوان «رسول»، «رسول الله» و «پیامبر» توصیف می‌کند (۲:۱۰۱، ۲:۱۴۳، ۲:۱۵۱، ۳:۳۲، ۳:۸۱، ۳:۱۴۴). ۳:۱۶۴، ۴:۷۹–۸۰، ۵:۱۵، ۵:۴۱، ۷:۱۵۷، ۸:۱، ۹:۳، ۳۳:۴۰، ۴۸:۲۹، و ۶۶:۹). او از خود به عنوان یک «دعوت‏ كننده به سوى خدا به فرمان او و چراغى تابناك» صحبت می‌کند(احزاب:۴۶). قرآن در توصیف پیامبر می‌فرماید: «و راستى كه تو را خويى والاست» (قلم:۴). او نمونه‌ای عالی(اسوه حسنه) است (احزاب:۲۱). او فرستاده‌ای است که قرآن درباره او می‌فرماید: قطعاً براى شما پيامبرى از خودتان آمد كه بر او دشوار است‏ شما در رنج بيفتيد؛ به [هدايت] شما حريص و نسبت به مؤمنان دلسوز مهربان است (توبه:۱۲۸). او کسی است که حقیقت را می‌آورد(زمر:۳۳).

وی افزود: محمد رحمت برای جهانیان است(انبیا:۱۰۷). خداوند در قرآن می‌فرماید: «بگو اگر خدا را دوست داريد از من پيروى كنيد تا خدا دوستتان بدارد و گناهان شما را بر شما ببخشايد و خداوند آمرزنده مهربان است» (آل عمران:۳۱). قرآن توصیه می‌کند: اى كسانى كه ايمان آورده‏‌ايد خدا را اطاعت كنيد و پيامبر و اولياى امر خود را [نيز] اطاعت كنيد(نسا:۵۹؛ نور:۵۴). از این گذشته: كسانى كه از خدا و پيامبر اطاعت كنند در زمره كسانى خواهند بود كه خدا ايشان را گرامى داشته [يعنى] با پيامبران و راستان و شهيدان و شايستگانند و آنان چه نيكو همدمانند(نسا:۶۹). حضرت محمد(ص) نه تنها ابزار و ظرف ابلاغ قرآن بود، بلکه مظهر قرآن بود. قرآنِ پویا و ناطق بود. او قرآن زنده بود. هر سنت و عملی که به پیامبر نسبت داده شود، ولی با قرآن مخالف باشد، غیر قابل قبول و مذموم است. این معیار اساسی است.

این اسلام‌شناس کانادایی درباره اهداف و تعالیم اصلی حضرت محمد(ص) گفت: تعالیم پیامبر مغایرتی با کلام خدا ندارد. برای شناخت رسول خدا فقط باید قرآن را شناخت. پیامبر همان پیام بود. پیام، قرآن است و قرآن پیام خداوند است. هر چه با قرآن موافق باشد ما آن را قبول داریم. هر چیزی که با قرآن و عقل موافق نباشد باید رد کنیم. پیامبر و ائمه(ع) چنین می‌گفتند. همانطور که خداوند به ما می‌گوید: این کتابی است که در آن شکی نیست و برای پرهیزگاران هدایت است(بقره:۲). پربسامدترین مضامین قرآن عبارتند از: توحید، بعثت انبیا، آخرت، عدالت اجتماعی و اخلاق. ما نباید آن را فراموش کنیم. در غیر این صورت، ما فقط تصویری وارونه از اسلام ایجاد می‌کنیم یعنی اسلامی که به جزئیات مبهم و پیش پا افتاده دقت دارد و در عین حال از اهداف و آموزه‌های کلیدی قرآن و حضرت محمد(ص)، غافل است.

وی ادامه داد: از نظر قرآن هرکس در حد خود و به اندازه توانایی خود موظف به رعایت احکام دین است: «لا اکراه فی الدین» (بقره:۲۵۶).و:  در دين بر شما سختى قرار نداده است(حج:۷۸).

پیامبر(ص)، احیاگر مفهوم توحید

مورو در پاسخ به این سؤال که حضرت محمد(ص) چگونه پیام یگانگی خدا(توحید) را به مردم زمان خود رساند گفت: هر چیزی که آفریده می‌شود انعکاس الوهیت است. ما آینه‌ای هستیم که خداوند در آن به خود می‌نگرد. نور الوهیت در درون ما است. برای یافتن خدا، نیازی به بالا رفتن از قله کلیمانجارو یا اورست نیست. فقط باید به درون خودمان نگاه کنیم. خدا در کتاب‌ها یافت نمی‌شود، بلکه فطرت، ما را به خدا می‌رساند. روح ما در آرزوی پیوستن و یکی شدن با خداوند است. قلب ما سرشار از عشق خدا است. فقط خدا ما را کامل می‌کند. دلیل وجودی ما، یکی شدن با خداوند یگانه است. به گفته اندرو لانگ، انسان‌شناس، و ویلهلم اشمیت، کشیش کاتولیک، نخستین انسان‌ها در طبیعت یکتاپرست بودند. با گذشت زمان این اورمونوتئیسم Urmonotheismus یا یکتاپرستی بدوی به انحطاط کشیده شد.

وی ادامه داد: توحید ریشه عمیقی در آیین زرتشت، هندوئیسم برهمن، یهودیت، سامری، مسیحیت و مانوی دارد. توحید در باورهای برخی از مردمان بومی قاره آمریکا نیز تجلی یافته است. همانطور که قرآن گواهی می دهد و پیامبر بیان می کند توحید مفهوم جدیدی نبود. کاری که رسول خدا انجام داد اصلاح و تجدید این مفهوم بود: «از آيين ابراهيم كه حق‏گرا بود و از مشركان نبود پيروى كنيد»(آل عمران:۹۵). با این وجود، از نظر اکثریت انسان‌شناسان و مورخان دین، توحید محصول یک تکامل الهیاتی است. اگر هم این درست باشد، هدف و نتیجه یکی است: یگانگی و توحید.

اسلام، آیین عدالت و برابری

جان اندرو مورو درباره اهمیت عدالت اجتماعی و برابری در رسالت حضرت محمد(ص) گفت: عدالت اجتماعی محور اصلی رسالت حضرت محمد(ص) بود. اسلام، عدالت است و عدالت، اسلام است. همانطور که در لاتین می‌گویند این یک شرط ضروری(sine qua) است. یعنی یکی بدون دیگری نمی‌تواند وجود داشته باشد. در مورد برابری هم همینطور. قرآن نژادپرستی را ریشه‌کن کرد. موضع قرآن در مورد عدالت هم واضح است: «اى كسانى كه ايمان آورده‏‌ايد پيوسته به عدالت قيام كنيد»(نسا:۱۳۵) و «اگر داورى مى‌كنى پس به عدالت در ميانشان حكم كن كه خداوند دادگران را دوست مى‌دارد»(مائده:۴۲). در باب برابری، اصل بینش اجتماعی اسلام این است: «ای مردان! ما شما را از یک مرد و یک زن آفریدیم و شما را اقوام و قبیله‌ها قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید. برترین شما نزد خدا باتقواترین شماست. یقیناً خداوند دانا و داناست»(حجرات:۱۳). «از نشانه‌های او آفرینش آسمان‌ها و زمین و تنوع زبان‌ها و رنگ‌های شماست. در این‌ها نشانه‌هایی است برای دانشوران»(روم:۲۲). «و مردم جز يك امت نبودند پس اختلاف پيدا كردند»(یونس:۱۹).

وی افزود: اینجا صحبت از برابری به لحاظ تئوری نیست. ما باید تمام تلاش خود را بکنیم تا این اصل را به واقعیت تبدیل کنیم. ما هنوز راهی طولانی برای پیمودن داریم. با این وجود ما در مسیر درستی هستیم. حتی اگر مسلمانان در این زمینه از وضعیت آرمانی دور باشند، می‌پذیرند که در اسلام نژادپرستی و قبیله‌گرایی جایی ندارد.

ریشه مخالفت‌ها با رسالت پیامبر(ص)

مورو درباره چالش‌های اصلی که حضرت محمد با آن روبه‌رو بود گفت: حضرت محمد(ص) با چالش‌های زیادی روبه‌رو بود. او با مخالفت برخی از اعضای خانواده، قبیله و مردم سرزمین خود مواجه شد. به قول عیسی(ع): «هیچ کس در سرزمین خود پیامبر نیست» پیامبر اسلام به لطف خدا توانست از کمک‌های خانواده از جمله همسرش، خدیجه، پسر عموی همسرش، ورقه، پسرخوانده‌اش، زید، پسر عمویش علی(ع) و بسیاری از مؤمنان از جمله افراد ثروتمند و قدرتمند استفاده کند اما در بیشتر موارد، زنان، مردم فقیر و بردگان تحت ستم از او حمایت کردند. اما بالاتر از همه، او به یاری خداوند دلبسته بود. به هر حال ایمان، می‌تواند کوه‌ها را جابجا کند. همانطور که فرانسیس بیکن نوشت: «اگر کوه نزد محمد نمی‌رود، محمد به کوه خواهد رفت.» همان طور که رسول خدا فرمود: «با توکل زانوی اشتر ببند». فقط بحث ایمان نیست. آنچه ما نیاز داریم، ایمان در کنار عمل است. ما باید عمل کنیم و این همان کاری است که پیامبر(ص) انجام داد. رسول خدا به راستی صدای عقل و عدالت در بیابان و نوری در تاریکی جهل و ظلم بود. اگر پیامبر در مدینه بیشتر شارع بود مثل موسی، در مکه بیشتر یک پیامبر آخرالزمانی مانند یحیای تعمید دهنده بود.

مورو ادامه داد: پیامبر موعظه می‌کرد: خود را اصلاح کنید، در غیر این صورت خداوند شما را نابود خواهد کرد، همانطور که بسیاری از قوم‌ها را قبل از شما نابود کرد، مانند قوم سدوم و عموره.

این اسلام‌شناس کانادایی ادامه داد: مخالفت‌ها با سخنان پیامبر(ص) به دلایل شخصی، اجتماعی ـ اقتصادی و سیاسی بود. برخی به جای استقلال و حفظ حاکمیت خود ترجیح دادند تحت قیمومیت بیزانسی‌ها و ایرانی‌ها باشند. برخی دیگر راضی بودند که زیر یوغ سران قبایل زندگی کنند. عده‌ای بودند که به جای نظم، بی‌نظمی را انتخاب کردند. پدرسالاری به نفع مردان بود. برده‌داری به نفع اربابان بود. وضع موجود برای کسانی که از آن بهره می‌بردند مطلوب بود. پیام محمد صریح و ساده بود: «توحید الهی و  انسجام اجتماعی. به خدا ایمان داشته و صالح باشید.»

اهمیت عهدنامه‌های پیامبر(ص)

وی درباره رفتار حضرت محمد(ص) با قبایل و جوامع مذهبی مختلف گفت: رسول خدا بزرگوارترین و داناترین خردمندان بود. او جامعه‌ای متشکل از یهودیان، مسیحیان و مسلمانان ایجاد کرد. هرکس به خدا ایمان داشت جایگاه خودش را داشت. قانون اساسی مدینه که یکی از قدیمی‌ترین اسناد اسلام است در این باره روشن است. عهدنامه‌های حضرت محمد با مسیحیان جهان در مورد حقوق و آزادی‌های اهل کتاب دقیق و روشن است. رسول خدا با مؤمنان عهد بست. این استراتژی مزایایی را به همراه داشت. او موفق شد عربستان را تحت حکومت خود متحد کند و آنچه حتی از این هم تأثیرگذارتر است، این واقعیت است که اسلام دو تا از بزرگترین قدرت‌های جهانی آن زمان را تحت سلطه خود درآورد: امپراتوری بیزانس و امپراتوری ساسانی. همه اینها بدون باور به توحید الهی و وحدت اجتماعی، عقیدتی و سیاسی غیر ممکن بود. اسلام قرآنی و حقیقی همواره از اقلیت‌های دینی حمایت کرده است؛ کسانی که حقوق دیگران را تضییع و بر خلاف اسلام عمل کردند و به عهد و پیمان خود با پیامبر خیانت کردند.

لزوم عمل به آموزه‌های اسلام

وی درباره جنبه‌های اخلاقی و معنوی بعثت حضرت محمد(ص) گفت: قرآن اثر متعالی معنوی و اخلاقی است. حضرت محمد کوهی از آموزه‌های اخلاقی و معنوی بود. قرآن گنجینه‌ای از ارزش‌ها و اصول است. تعالیم اخلاقی رسول خدا(ص) و ائمه(ع)، گسترده و در حد چندین کتاب است. نماز و روزه بدون منفعت چه فایده‌ای دارد؟ فقط شما را خسته، گرسنه و تشنه می‌کند. خواندن قرآن بدون درک و تفکر در معنای آن و بدون تلاش برای عملی کردن آن، فایده‌ای ندارد. قرآن را لفظی و ظاهری نخوانید. ما باید آن را با تفکر بخوانیم. قرآن فرستاده شد تا ما را تهذیب و تزکیه کند و به ما حکمت بیاموزد(بقره:۱۵۱). جنبه‌های اخلاقی و معنوی که در قرآن بیش از همه مورد تأکید قرار گرفته است عبارتند از: عطوفت، انفاق، گذشت، صداقت، صبر، عدالت، احترام به والدین و بزرگترها، احترام به عقاید دیگران، مهار خشم و محبت به دیگران. پس خدا را یاد کنیم تا او ما را یاد کند (بقره:۱۵۲) و یکدیگر را دوست بداریم تا خدا نیز ما را دوست بدارد.