نشست «تاملی مقایسه‌ای در نظامات اخلاقی دینی و فرادینی» شب گذشته بیست و دوم فروردین‌ماه با سخنرانی حجت‌الاسلام و المسلمین سیدمحمدعلی ایازی، عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی در انجمن ایرانی اخلاق در علوم و فناوری برگزار شد که گزیده سخنان وی را در ادامه می‌خوانید؛
ما در معارف دینی خودمان آموزه‌های زیادی در حوزه اخلاق داریم اما این سوال مطرح است که در اسلام چه سخنی فراتر از سخن عقلا در حوزه اخلاق وجود دارد؟ آیا راهکارهایی برای تحقق عینی اخلاق در فرهنگ دینی ما وجود دارد؟ سوال دیگر این است که آموزه‌های اخلاقی دارای چه ویژگی‌هایی است؟
بدون شک وقتی درباره تعالیم اخلاقی اسلام صحبت می‌کنیم می‌خواهیم مرزبندی با اخلاق غیر دینی داشته باشیم یعنی بگوییم اینها مقوله‌هایی است که در حوزه اخلاق دینی است و اینها آموزه‌هایی در حوزه اخلاق غیر دینی است. پس مسئله اول این است که چه سطحی از اخلاقیات را در فرهنگ دینی خودمان داریم که به جز اینکه مورد پذیرش همه عقلای جهان است، یک حرفی برای گفتن دارد که در اخلاق سکولار وجود ندارد. در عین حال باید توجه داشت مسائلی که ما در اخلاق مطرح می‌کنیم مسائلی ما قبل دین هستند. اصولا اخلاقیات در نظام بشری مسائل ماقبل دین هستند و عقلای جهان اصول و زبان مشترکی به نام اخلاق دارند.
چیزی که در مسئله اخلاق مسئله مهمی است این است؛ وقتی صحبت از اخلاق می‌کنیم باید بدانیم مفهوم اخلاق دینی چیست و ثانیا اخلاق سکولار دارای چه اصول و مبانی است. من چند ویژگی را در حوزه اخلاق دینی شمارش کردم که در ادامه توضیح خواهم داد. یک مسئله که قبل از بحث خودمان لازم است به آن اشاره کنم این است؛ اخلاقیات در فرهنگ دینی ما جایگاه ویژه‌ای دارند. مثلا وقتی قرآن می‌خواهد مسائل اعتقادی را بیان کند به مسائل اخلاقی استدلال می‌کند، مثل آیه: «وَإِذْ قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ وَهُوَ يَعِظُهُ يَا بُنَيَّ لَا تُشْرِكْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ».
وقتی ما در باب مفهوم اخلاق دینی صحبت می‌کنیم باید دو نکته را به عنوان مسئله کلیدی اخلاق دینی مورد توجه داشتیم باشیم اولا منظور ما از اخلاق آراستگی‌ها، فضائل و ارزش‌هایی است که در قالب رفتارهای هنجاری ظهور و بروز می‌کند. همچنین وقتی از اخلاق دینی صحبت می‌کنیم یعنی اموری که مبنایش آموزه‌های دینی و الهی است. طبعا این اخلاق دینی در دو بخش تقسیم می‌شود؛ بخشی مربوط به مسائل فردی انسان است و بخشی مربوط به مسائل اجتماعی انسان است.
رفاه اجتماعی، غایت اخلاق غیر دینی
وقتی صحبت از مفهوم اخلاق غیر دینی می‌کنیم باید بدانیم مبنای آن رفاه اجتماعی است و طبق این دیدگاه اصلا دین هیچ‌گونه مرجعیتی در امور اخلاقی ندارد. پایه اخلاق غیر دینی عقل خودبنیاد و علم تجربی است. اینها هستند که مرجعی برای تنظیم رفتارهای انسانی می‌شوند.
مسلما وقتی درباره اخلاق غیر دینی صحبت می‌کنیم باید یکسری ویژگی‌ها و اصولی را در حوزه اخلاق غیر دینی بپذیریم. اولین ویژگی که در اخلاق سکولار وجود دارد مسئله دنیوی بودن است. این از عناصر مهم اخلاق سکولار است. آنچه برای این مکتب ارزش نهایی دارد همین زندگی دنیای و رسیدن به لذات مادی در همین دنیا است و سعادت اخروی برایش مسئله نیست. غایت اخلاقی‌اش محدود به همین دنیا است و بیشتر جنبه بده‌بستان در همین محدوده را دارد. بر این اساس اگر کسی می‌خواهد کار اخلاقی کند که نتیجه آن را نمی‌بیند انجام آن کار اخلاقی برایش معنا ندارد.
نکته دوم مسئله آزادی است. ما در فرهنگ دینی هم از آزادی دینی صحبت می‌کنیم ولی آنها می‌گویند وقتی از آزادی انسان صحبت می‌کنیم تنها قیدش این است که این آزادی، آزادی دیگران را سلب نکند. بر این اساس انسان می‌تواند هر نوع انتفاع جنسی داشته باشد مشروط به اینکه آزادی دیگران سلب نشود. این در حالی است که ما معتقدیم گاهی وارستگی‌های شخصی با لذت‌جوی مطلق ناسازگار است.
اگر بخواهم توضیح دقیق‌تری درباره اخلاق دینی بدهم باید به ابعاد اخلاق در اسلام بپردازم. اولین شاخصه اخلاق دینی مسئله جامعیت اخلاق دینی است. در اخلاق دینی بسیاری از مسائل زندگی انسان مورد توجه قرار گرفته است. ما در قرآن شاهد دسته بزرگی از این رهنمودها هستیم که نشان می‌دهد اخلاق در فرهنگ دینی چقدر گسترده است. ویژگی دوم اهمیت کارکرد اعتقاد به خدا در اخلاق است. مسلما وقتی از اخلاق دینی صحبت می‌کنیم این اخلاق دینی یک پایه‌اش اعتقاد به خدا است.
اگر آدم به قرآن نگاه کند بیشترین کلمه‌ای که در آن تکرار شده است کلمه «الله» است. نظام اخلاقی در قرآن کریم بر پایه الله است. به تعبیر دیگر اگر یک مجموعه زیادی از مفاهیم اخلاقی را داشته باشیم نخ تسبیحی که این مجموعه را به هم وصل می‌کند کلمه الله و اعتقاد به الله است. الله یک مجموع اسما و صفات دارد که پشتوانه‌ها و پایه‌های نظام اخلاقی را تشکیل می‌دهند. وقتی می‌گوییم الله محوریت دارد یعنی فرد می‌خواهد خودش را با علم و حکمت و قدرت و صفات دیگری که خداوند دارد متصف کند. بنابراین فایده و کارکرد اعتقاد به خدا در نظام اخلاق دینی چیست؟ اینکه در نظام اخلاق دینی الله و اعتقاد به خدا جهت اخلاقی شما را مشخص می‌کند و این مجموعه را انسجام می‌بخشد.
ثبت دیدگاه