ولایت اخلاقی وارد فلسفه اخلاق ما نشده است

حجت‌الاسلام والمسلمین  هادی صادقی ؛ استاد دانشگاه قرآن و حدیث، ۱۷ اردیبهشت ماه در نشست علمی «بنیاد هنجاریِ اخلاق ولایی در قرآن» که از سوی انجمن معارف دانشگاه شهید بهشتی برگزار شد گفت: در مورد اخلاق هنجاری کارهای علمی شده است ولی مهم استناد آن به دین است؛ در این زمینه کارهای لاغر اندام و یکسونگرانه انجام شده است و برخی با سرعت تمام در مواجهه با آیات و روایات استنباطاتی صورت داده‌اند که ناقص است یعنی کتاب و سنت را در یکی از مکاتب معروف خلاصه می‌کردند.

وی افزود: مثلا خداوند در آیات متعددی بر بحث سود و تجارت سودمندانه یعنی کسب آخرت تاکید و فرموده است: إِنَّ الَّذِينَ يَتْلُونَ كِتَابَ اللَّهِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلَانِيَةً يَرْجُونَ تِجَارَةً لَنْ تَبُورَ؛ یا در آیه دیگری فر موده است: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلَىٰ تِجَارَةٍ تُنْجِيكُمْ مِنْ عَذَابٍ أَلِيمٍ؛ یا در آیه دیگری می‌فرماید: إِنَّ اللَّهَ اشْتَرَىٰ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنْفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ. برخی با استناد به این آیات اسلام را دینی خودگرا معرفی می‌کنند در حالی که این برداشت غلط است.

استاد دانشگاه قرآن و حدیث با بیان اینکه بزرگی می‌گفت اصلا امکان ندارد ما از خودگروی فراتر برویم و اصلا عاقلانه نیست که کسی به غیر منفعت خود فکر کند و حتی ائمه(ع) هم دنبال این بودند که خود را نجات دهند و حبل الله شوند، اظهار کرد: این برداشت کاملا ناقص و یکسویه و استنباطی نادرست است زیرا آیات قرآن صرفا منحصر به این موارد نیست و موارد دیگری داریم که در ابتدا حتی انسان تصور می‌کند که در تناقض با آیات سودگروانه هستند؛ مانند «وَالَّذِينَ تَبَوَّءُوا الدَّارَ وَالْإِيمَانَ مِنْ قَبْلِهِمْ يُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَيْهِمْ وَلَا يَجِدُونَ فِي صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَيُؤْثِرُونَ عَلَىٰ أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ ۚ وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَٰئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» بنابراین اسلام را نمی‌توان در یکی از این مکاتب خلاصه کنیم.

صادقی با بیان اینکه مهمترین مفهوم در فرهنگ شیعه، مفهوم ولایت است، تصریح کرد: براساس روایات بدون ولایت هیچ عملی قبول نیست و با وجود آن، اعمال قبول است. حال سؤال این است که ما چگونه می‌توانیم مفهوم ولایت را با مبنای عقلی و نقلی در اخلاق سرایت دهیم و اینکه توضیح دهیم چرا از این مقوله غفلت شده است. ما در طول تاریخ متعهد به امر ولایت بوده‌ایم و فرهنگ شیعه ممزوج و معجون با آن بوده است.

وی با تاکید بر اینکه بزرگان اخلاق در طول تاریخ آمده و رفته‌اند و گرفتار اخلاق افلاطونی بوده‌اند و مبنای قرآنی و روایی را وارد فلسفه اخلاق نکرده‌اند، افزود: این در حالی است که این مسئله با فرهنگ و اخلاق شیعه سازگاری ندارد؛ زیرا مثلا در اخلاق افلاطونی گفته شده است برای اینکه شجاع شوی با جبن مبارزه کن تا به حد وسط جبن و شجاعت برسی ولی در شیعه، ما ولی و سرپرستی داریم که خودش از مبدا فیض هستی، مدد می‌گیرد و اگر قرار است فیضی به کسی برسد او واسطه است.

استاد حوزه و دانشگاه با بیان اینکه قرب، نزدیک‌ترین مفهوم به ولایت است و لازمه قرب، تصرف و مالکیت و محبت با همدیگر است، افزود: ولایت اخلاقی طبق آیات فقط در جنبه مثبت جاری نیست و ما هم اولیاء نور و هم اولیاء جهنمی و کفر و طاغوت داریم: اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ ۖ وَالَّذِينَ كَفَرُوا أَوْلِيَاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ يُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُمَاتِ ۗ أُولَٰئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ ۖ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ. هر چیزی که طغیان در برابر خدا باشد خروج از مسیر ولایت الهی است. ولایت اخلاقی هم فقط شامل رفتار درون‌فردی نیست بلکه رفتار ارتباطی انسان و رفتار اجتماعی را هم شکل می‌دهد و حتی ولایت و سرپرستی کل تاریخ را هم می‌تواند در بر بگیرد؛ جریان ولایت اخلاقی هم سرسپردگی و هم سرپرستی دارد و دو سویه است.

وی با بیان اینکه زیارت جامعه کبیره شناسنامه ولایت اخلاقی است، گفت: در فرازی از این زیارت فرموده است: بموالاتکم علمنا الله معالم دیننا و اصلح ما کان فسد من دنیانا؛ یعنی ما به واسطه موالات اهل بیت(ع) اخلاق را می‌آموزیم یعنی نه اینکه انسان هیچ اخلاقی در درون خود ندارد و فاقد هرگونه اخلاق است بلکه ایشان آن را بسط و توسعه می‌دهند، بنبابراین یکی از کارهای ائمه(ع) در راستای اعمال ولایت، توسعه و بسط اخلاق در بین پیروان خود است.

وی ادامه داد: از امام باقر(ع) نقل شده است که وقتی امام مهدی(عج) ظهور کنند دستی بر سر عموم مردم می‌کشند و همه مردم دور او جمع می‌شوند و عقولشان رشد خواهد کرد و خواب و خیالات و آرزوهای آنان هم اصلاح خواهد شد یعنی چیزهای بهتری خواهند خواست. در فرمایشی از امام علی(ع) داریم که ایشان دفائن العقول را اثاره می‌کنند(وَ يُثِيرُوا لَهُمْ دَفَائِنَ الْعُقُولِ). کار دیگر ایشان هدایتگری و افزایش نعمت است. ارائه برنامه تربیت و رفع اختلاف و ایجاد دوستی هم از دیگر ماموریت‌های اولیای الهی است.

صادقی با بیان اینکه کار دیگر سرپرست و ولی اخلاقی، نجات‌بخشی از مهلکات است، اضافه کرد: در فراز دیگری از زیارت جامعه کبیره آمده است: من اتاکم نجی و من لم یأتکم هلک؛ یا فرمودند: سعد من والاکم و هلک من عاداکم و خاب من جحدکم؛ تبیعت ایشان انسان را به سعادت و برعکس عدم اطاعت به جهنم سوق می‌دهد؛ مگر می‌شود انسان اخلاقی باشد و به آتش برود مگر اینکه اخلاق را اشتباه فهمیده و عمل کرده باشد.

صادقی افزود: اخلاقی که می‌خواهد انسان را سعادتمند و دستگیری نماید و مفاسد را اصلاح کند از سوی اولیای الهی اعمال می‌شود؛ ایشان شهدای دار فنا هستند؛ پذیرش اعمال در درگاه الهی وابسته به رضایت آنان است؛ اینها صراط مستقیم هستند؛ انتم الصراط الاقوم وشهداءُ دارالفناءِ وشفعاءُ دار البقاء والرحمه الموصوله والایه المخزونه والامانه المحفوظه والباب المبتلی به الناس من اتکم نجا ومن لم یاتکم هلک… . این همه روایت در مورد علی(ع) داریم که ایشان صراط مستقیم هستند؛ برخی  گفته‌اند مقصود راه علی است ولی به نظر بنده، خود علی، صراط مستقیم است و ما باید با ایشان پیوند وجودی بیابیم.

استاد دانشگاه قرآن و حدیث، گفت: اهل بیت(ع) میزان اعمال هستند و به واسطه ایشان اعمال ما سنجیده می‌شود. وقتی خود علی(ع)، مقیاس و میزان است یعنی همه اخلاقیات ما باید با او سنجیده شود. خارج کردن انسان از تاریکی و ورود به وادی نور؛ گره گشایی از گره‌های روحی و روانی مردم از دیگر وظایف ایشان است. نقش اسوگی هم از دیگر ویژگی‌های آنان است: لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا.

وی تاکید کرد: در فلسفه اخلاق ما دنبال معیار ارزش اخلاقی و معیار الزامات اخلاقی هستیم زیرا در اخلاق هنجاری نمی‌گویند راستگویی خوب است بلکه می‌گویند به این دلیل و با این معیار خوب است. از منظر اخلاق فضیلت‌گرا به راحتی می‌توانیم ولایت اخلاقی را مطرح کنیم. البته نباید به این مقدار بسنده کرده و دیگران را از دایره ولایت بیرون کنیم. ما شان ولی را فقط به اخلاق فضیلت منحصر نمی‌کنیم بلکه ایشان نقش‌هایی دارند که مردم عادی هم می‌توانند از طریق ایشان به منافع خود برسند.

وی افزود: در نظریه یکپارچگی یک هرم اخلاقی وجود دارد که راسی دارد و راس آن اخلاق فضیلت است یعنی انسان به بالاترین فضیلت اخلاقی به عنوان ملکه برسد ولی افراد کمی در راس جا می‌گیرند و هر قدر به قاعده نزدیک شویم افراد بیشتری جا خواهند گرفت؛ اکثر افراد در قاعده قرار می‌گیرند که خودگرا هستند ولو اینکه اخلاقی هستند و شاید خود ما هم اینطور باشیم.

استاد حوزه و دانشگاه با بیان اینکه اکثر افراد حب ذات دارند و به نفع خود کار می‌کنند، اظهار کرد: یک فرد اخلاقی، منفعت را بلندمدت و غیرمادی در نظر می‌گیرد که شامل آخرت می‌شود؛ در میانه فضیلت‌گرایی و خودگرایی اخلاقی هم سودگروی است که سر و صدای زیادی ایجاد کرده است و بیشتر فلاسفه قرن بیستم سودگرا بودند زیرا اینها از منظر سیاست به اخلاق می‌نگریستند و کمتر کسی چون کانت بود که می‌گفت اگر ذات کاری اخلاقی است انجام بده و اگر نیست انجام نده ولو اینکه سودی برای تو ندارد.

صادقی بیان کرد: سودگروی مفهومی نیست که به درد آحاد مردم بخورد بلکه بر ای اداره جامعه خوب است لذا  مدیران جامعه باید سودگرایانه بنگرند. از منظر اخلاق کلان اداره جامعه می‌بایست حاکمان ما ضمن رعایت اصول عدالتی، باید سودگرا باشند یعنی کاری بکنند که بیشترین منفعت را برای اکثریت افراد جامعه به دست آورد و البته در عین رعایت عدالت.

وی تاکید کرد: حکومت ما به دلیل اسلامیت باید اصول و قواعد الزامی اسلامی را رعایت کند ولی مابقی قوانین کشور باید بر پایه سودگروانه تنظیم و اجرا شوند. الان هزاران قانون داریم که برخی الزام شرعی دارد ولی قوانین زیادی داریم که بحث شرعی ندارد و بحث مصلحت عامه دارد لذا مسئولان باید سودگروانه نگاه کنند و در این قوانین منطقه الفراغی، بر پایه اخلاقی سودگروانه رفتار کنند. البته این را به افراد جامعه نمی‌توان توصیه کرد که سودگروانه رفتار کنند.