نکوهش تقلید کورکورانه و همرنگی با جماعت در قرآن

دانشیار معارف اسلامی دانشگاه شهید بهشتی، شامگاه ۱۷ اردیبهشت ماه در نشست علمی «خودفرمانرواییِ اخلاقی در قرآن» که از سوی انجمن معارف اسلامی دانشگاه شهید بهشتی و با همکاری آکادمی اخلاق‌پژوهی روشمند برگزار شد با بیان اینکه مسئله خودفرمانروایی یا خودآئینی در دوره معاصر و با توجه به اقتضائات دوره مدرن از جهاتی مسئله‌ای جدی است، گفت: در بند علائق و سلایق دیگران بودن از جمله آسیب‌هایی است که کمابیش جامعه ما با آن مواجه است و گاهی خود را در بحث مدگرایی نشان می‌دهد؛ برخی انسان‌ها دوست دارند زیر چتر افراد دیگری باشند، هم در مباحث اخلاقی و هم غیراخلاقی.

وی افزود: آتونومی(Autonomy) یا خودآئینی از واژه یونانی آتوناموس گرفته شده و در برابر هترموس یا دگرآئینی است. خودآئینی مسئله جدیدی نیست و دو طیف نظریات در این زمینه وجود دارد؛ یک طیف فلاسفه‌ کسانی از یونان باستان مانند ارسطو و افلاطون و … هستند و شعار خودبودن جزء شعارهای کلیدی در دوره یونان باستان بوده است. طیف دیگر هم کسانی مانند نیچه و لویناس هستند که دگرآئینی را مطرح کردند و گفته شده است تعهدی که ما در برابر دیگران داریم به اخلاق، معنا می‌بخشد و شرط امکان اخلاق، مواجهه با دیگری است.

دانشیار معارف اسلامی دانشگاه شهید بهشتی تصریح کرد: خودآئینی می‌تواند به نوعی تبیین نسبت دین و اخلاق از منظر قرآن کریم باشد و عنصری کلیدی هم محسوب می‌شود؛ خودآئینی مبنای اخلاق را در جایی بنا می‌گذارد که یگانگی وجودی میان دین و اخلاق را قائل است. خودآئینی به معنای همرنگ نبودن با جماعت هم مطرح است که در این بحث بیشتر این موضوع مدنظر بنده است.

دهقان با بیان اینکه خودآئینی در آیات قرآن کریم به صورت کامل نفی نشده است، گفت: ۴ دسته از آیات به نوعی همرنگی با جماعت و تبعیت کورکورانه را نفی کرده است؛ بیش از ۵۰ آیه مواردی است که از تعابیر اکثرهم لایعقلون، اکثر الناس لایعلمون، اکثر الناس لایشکرون، لایعلمون و … یعنی اگر احساس کردید راهی خلوت است از خلوتی نهراسید زیرا اساسا راه حق، پر مشتری نیست. در آیه دیگری بیان شده است: «اکثرهم للحق کارهون» یا در آیات دیگر فرموده است: اکثرهم کاذبون، اکثرهم الکافرون.

استاد دانشگاه شهید بهشتی افزود: دسته دیگری از آیات قرآن فلسفه نهی از اکثریت را بیان فرموده است، از جمله فرموده است: وَإِنْ تُطِعْ أَكْثَرَ مَنْ فِي الْأَرْضِ يُضِلُّوكَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ ۚ إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَإِنْ هُمْ إِلَّا يَخْرُصُونَ؛ اینجا علت عدم تبعیت از اکثریت را تبیت مردم از ظن و گمان برشمرده است؛ در سوره فصلت فرموده است: بَشِيرًا وَنَذِيرًا فَأَعْرَضَ أَكْثَرُهُمْ فَهُمْ لَا يَسْمَعُونَ. یا در آیه شریفه دیگری فرموده است: وَمَا يَتَّبِعُ أَكْثَرُهُمْ إِلَّا ظَنًّا ۚ إِنَّ الظَّنَّ لَا يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئًا ۚ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِمَا يَفْعَلُونَ؛ دسته دیگری از آیات هم فرموده است که از اکثریت تبعیت نکنید زیرا شما را به سمت کفر و انحراف از مسیر توحید خواهند برد. وَمَا أَرْسَلْنَا فِي قَرْيَةٍ مِنْ نَذِيرٍ إِلَّا قَالَ مُتْرَفُوهَا إِنَّا بِمَا أُرْسِلْتُمْ بِهِ كَافِرُونَ؛ یعنی ما از دین آباء و اجدادی خودمان تبعیت کردیم. در سوره آل عمران هم فرموده است: قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ تَعَالَوْا إِلَىٰ كَلِمَةٍ سَوَاءٍ بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمْ أَلَّا نَعْبُدَ إِلَّا اللَّهَ وَلَا نُشْرِكَ بِهِ شَيْئًا وَلَا يَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضًا أَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللَّهِ ۚ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ.

وی ادامه داد: علی بن حاتم از کسانی است که نصرانی بود و بعد مسلمان شد، روزی پیامبر این آیه را خواندند(وَلَا يَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضًا أَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللَّهِ) و در تفسیر آن طوری فرمودند که گویی مسیحیان از مسیر توحید خارج شده و خدا را نمی‌پرستند، علی بن حاتم که خودش مسیحی بود خدمت پیامبر(ص) گفت اجداد ما مسیحی و موحد بوده‌اند ولی پیامبر گوشزد کردند که اگر تبعیت کورکورانه و در مسیر باطل باشد خروج از توحید است. و در تعلیل آن این آیه را قرائت فرمودند: اتَّخَذُوا أَحْبَارَهُمْ وَرُهْبَانَهُمْ أَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللَّهِ وَالْمَسِيحَ ابْنَ مَرْيَمَ وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا إِلَٰهًا وَاحِدًا ۖ لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ ۚ سُبْحَانَهُ عَمَّا يُشْرِكُونَ یعنی هر چیزی می‌گفتند چشم بسته قبول می‌کردید. بنابراین دسته‌ای از آیات تقلید کورکورانه را انحراف از توحید می‌دانند و توحید هم بنیاد اخلاق است و همرنگی با جماعت ما را از توحید دور می‌کند.

دهقان با بیان اینکه داستان انبیای الهی هم نمونه‌های بسیار خوبی برای نفی همرنگی با جماعت در هر شرایطی است، اظهار کرد: در سوره مبارکه نوح فرموده است: قَالَ رَبِّ إِنِّي دَعَوْتُ قَوْمِي لَيْلًا وَنَهَارًا؛ فَلَمْ يَزِدْهُمْ دُعَائِي إِلَّا فِرَارًا؛ در مورد حضرت صالح هم این وضعیت را شاهدیم و سایر انبیاء هم وضعیت دشواری داشته‌اند. بنابراین در قرآن کریم با مجموعه آیاتی مواجهیم که همرنگی با جماعت را در هر شرایطی نفی کرده و تاکید دارد راه حق، ممکن است خلوت باشد و شما نباید نگران راه کم رهرو باشید.

وی ادامه داد: حضرت امیرالمؤمنین(ع) فرمودند: أيُّها النّاسُ، لا تَسْتَوحِشوا في طريقِ الهُدى لِقلّةِ أهلِهِ، فإنّ النّاسَ اجْتَمَعوا على مائدةٍ شِبَعُها قصيرٌ، و جُوعُها طويلٌ. از اینکه طریق حق رهروان کمی دارد نترسید، این آیات یادآور شده است که کم رهرو بودن دلیل بر خطا و غلط بودن راه نیست. البته نفی اکثریت در قرآن کریم به معنای بی‌توجهی به اکثریت نیست و آیاتی مانند شورا داریم که تاکید فرموده است؛ ای پیامبر با مردم مشورت کن و رای آنان را بگیر. در آیاتی هم فرموده است: الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ ۚ أُولَٰئِكَ الَّذِينَ هَدَاهُمُ اللَّهُ ۖ وَأُولَٰئِكَ هُمْ أُولُو الْأَلْبَابِ
یعنی نظر همه را بشنوید و راه درست را انتخاب کنید بنابراین اکثریت به معنای کنارگذاشتن نیست.

استاد معارف اسلامی دانشگاه شهید بهشتی تصریح کرد: دسته‌ای از آیات قرآن کریم فرموده است که استقلال شخصیت خود را کنار بگذارید؛ در سوره نور فرموده است: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ ۚ وَمَنْ يَتَّبِعْ خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ فَإِنَّهُ يَأْمُرُ بِالْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ ۚ وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ مَا زَكَىٰ مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَدًا وَلَٰكِنَّ اللَّهَ يُزَكِّي مَنْ يَشَاءُ ۗ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ؛ احدی از شما به تنهایی خودش پاکیزه نیست؛ در سوره یوسف هم فرموده است: وَمَا أُبَرِّئُ نَفْسِي ۚ إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلَّا مَا رَحِمَ رَبِّي ۚ إِنَّ رَبِّي غَفُورٌ رَحِيمٌ؛یعنی چندان نباید به خود پایبند باشیم. در سوره  اعراف آیه ۱۷۶ فرموده است: وَلَوْ شِئْنَا لَرَفَعْنَاهُ بِهَا وَلَٰكِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَى الْأَرْضِ وَاتَّبَعَ هَوَاهُ ۚ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ الْكَلْبِ إِنْ تَحْمِلْ عَلَيْهِ يَلْهَثْ أَوْ تَتْرُكْهُ يَلْهَثْ ۚ ذَٰلِكَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا ۚ فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ؛ در مورد بلعم باعورا بیان شده است که ما می‌خواهیم او را نجات دهیم و او را به مسیر حق برگردانیم ولی او خودش به زمین چسبیده و از هوای نفس تبعیت می‌کند. اینجا استقلال شخصیت دارد ولی کاملا نفی شده است.

دهقان با بیان اینکه در این دسته آیات استقلال یا به تعبیر دیگر عقل خود بنیاد نفی شده است، لذا از طرفی اکثریت نفی شده است و از طرف دیگر استقلال به معنای تبعیت از هوای نفس نفی شده است، تصریح کرد: بخشی از آیات هم بر اطاعت تاکید دارند و اینکه فقط باید از خدا، پیامبر و اولی الامر اطاعت کنید؛ وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ ۚ فَإِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَإِنَّمَا عَلَىٰ رَسُولِنَا الْبَلَاغُ الْمُبِينُ؛ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ ۖ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ۚ ذَٰلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا، وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا. این آیات اتفاقا بر تبعیت تاکید دارد و اینکه مستقل نباشید یعنی اگر خودآئینی قرار است مورد تایید قرآن باشد در ذیل اطاعت از خدا و پیامبر قابل تعریف است و در اینجا عقل خود بنیاد کانت مورد پذیرش نیست یعنی اگر بناست این عقل به رسمیت شناخته شود در سایه اطاعت از خدا، رسول و اولی الامر است.

استاد دانشگاه شهید بهشتی اضافه کرد: در برخی آیات فرموده است که شما از ملت ابراهیم تبعیت کنید از جمله در سوره مبارکه آل عمران فرموده است: قُلْ صَدَقَ اللَّهُ ۗ فَاتَّبِعُوا مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ؛ در آیه دیگر فرموده است: ثُمَّ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ أَنِ اتَّبِعْ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا ۖ وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ یا آیه:وَمَنْ أَحْسَنُ دِينًا مِمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ وَاتَّبَعَ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا ۗ وَاتَّخَذَ اللَّهُ إِبْرَاهِيمَ خَلِيلًا یا ایه: وَجَاءَ مِنْ أَقْصَى الْمَدِينَةِ رَجُلٌ يَسْعَىٰ قَالَ يَا قَوْمِ اتَّبِعُوا الْمُرْسَلِينَ؛ دسته یگری هم از آیات بر تبعیت از قرآن تاکید دارد. وَهَٰذَا كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ مُبَارَكٌ فَاتَّبِعُوهُ وَاتَّقُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ؛ اتَّبِعُوا مَا أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ وَلَا تَتَّبِعُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ ۗ قَلِيلًا مَا تَذَكَّرُونَ.

وی افزود: در ادبیات قرآنی به نظر می‌رسد به جهت وابستگی وجودی انسان به خدا و اینکه حقیقت وجودی انسان به خدا پیوند خورده است استقلال شخصیت انسان یا آتونومی با استقلال وجودی خدا در هم تنیده است و خود واقعی انسان گره خورده به خداست و تفکیکی میان این دو نیست و به تعبیر ملاصدرا وحدت وجود داریم یعنی انسان در عین استقلال، وابسته است و در عین وابستگی مختار است و استقلال دارد و شواهدی چون نفخت فیه من روحی و من عرف نفسه عرف ربه هم شاهدی بر این مدعاست.

دهقان تصریح کرد: حفظ اصالت انسان و عدم همرنگی با جماعت، وابستگی به خدا و اهل بیت(ع) و پیامبر(ص) و قرآن کریم است و آنچه نفی می‌شود استقلال، خودبنیاد بریده از وحی و خداست.