در کشورهای پیشرفته، نوآوری و دانایی به محور توسعه تبدیل شده و اقتصاد فیزیکی براساس فناوری، جای تولید بر مبنای نیروی کار و سرمایه را گرفته است. صنایع مختلف به مراکز رشد و پارک‌های علم و فناوری ورود کرده و نیز ایده‌های نوآور خود را به محصول تبدیل کرده‌اند و ضرورت حضور مؤسسات قرآنی نیز احساس می‌شود، چراکه با عموم مردم ارتباط مستقیمی دارند و با نیازسنجی بهتر می‌توانند به ایده‌های خلاقانه برای تولید محصولات دینی دست یابند.
ضرورت موضوع کارآفرینی فرهنگی، زمینه‌‌سازی برای تجاری کردن دستاوردهای فناورانه قرآنی ـ فرهنگی، ایجاد زمینه کارآفرینی و حمایت از نوآوری و خلاقیت نیروهای محقق جوان فعال در حوزه قرآن و فرهنگ، کمک به رونق اقتصاد کشور و … حضور بیش از پیش مؤسسات قرآنی را می‌طلبد. از این رو به سراغ مهدی پیوندزنی، مدیرمسئول مؤسسه فرهنگی قرآن و عترت رصدگر عمق آسمان رفتیم تا از تجربه‌اش به پارک‌های علم و فناوری و فضای کسب و کار جویا شویم. بخش نخست این مصاحبه تقدیم مخاطبان می‌شود.
اهم موارد مطرح‌شده در این گفت‌وگو:
- عواملی که باعث پذیرش در مراکز رشد و شتاب‌دهندگی می‌شود
- مزیت ورود مؤسسات به حوزه دانش‌بنیان
- مزایای سرمایه‌گذاری در حوزه فناوری‌های نرم
- روند دریافت مجوزها
ایکنا ـ مؤسسه شما در چه حوزه‌هایی فعالیت می‌کند؟
مؤسسه فرهنگی قرآن و عترت رصدگر عمق آسمان به عنوان واحد فناور در پارک علم و فناوری استان قم مستقر است و توانسته با به‌کارگیری نجوم، معارف و نیز مفاهیم اعتقادی، اخلاقی و عبادی آیات نجومی قرآن را ارائه کند. پروانه فعالیت این مؤسسه در سال ۱۳۹۳ صادر و وارد مرکز رشد علوم انسانی پارک علم و فناوری استان قم شد. ایده محوری این مؤسسه تولید محتوا و محصولات فناورانه در حوزه نجوم قرآن و عترت بود. البته دو عامل باعث پذیرش در مراکز رشد و نیز شتاب‌دهندگی می‌شود که در طرح ما هم وجود داشت:
الف) نوآورانه بودن کار در شهرستان یا استان، کشور یا جهان
ب) توجیه اقتصادی؛ به عبارت دیگر مجموعه بتواند روی پای خودش بایستد و سود تجاری داشته باشد.
محصولات و خدمات ما در قالب‌های مختلفی ارائه شده است. بخشی از محصولات در قالب کتاب‌های نجوم و قرآن برای کودکان و بزرگسالان و بخشی در قالب نرم‌افزارهای واقعیت افزوده منتشر شده است. همچنین خدماتی در قالب گردشگری مذهبی با عنوان گردشگری نجوم قرآن ارائه می‌شود و در سال ۹۳ توانستیم رتبه دوم جشنواره ملی گردشگری را به دست بیاوریم. علاوه بر این با سازمان فرهنگی ـ هنری شهرداری قم برای تأسیس خانه نجوم قرآنی مشارکت کردیم و اینگونه سه مزیت خلاقانه بودن برای این مؤسسه پذیرفته شده است.
۱. تلاش زیادی در دوره معاصر برای اثبات اعجاز علمی قرآن صورت گرفته است. این مجموعه در پی اثبات یا نفی اعجاز علمی قرآن نیست، بلکه به دنبال بهره‌گیری از تمثیلات نجومی قرآن در تقویت حوزه اعتقادی، اخلاقی و عبادی است. مثلاً با بیان عظمت آفرینش و گستردگی عالم، به تبیین اعتقادی و خداشناسی (ربوبیت) در آیات ۵ و ۶ سوره صافات می‌پردازد. «رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا وَرَبُّ الْمَشَارِقِ؛ پروردگار آسمانها و زمين و آنچه ميان آن دو است و پروردگار خاورها(۵). إِنَّا زَيَّنَّا السَّمَاءَ الدُّنْيَا بِزِينَةٍ الْكَوَاكِبِ؛ ما آسمان اين دنيا را به زيور اختران آراستيم(۶)»
۲. عمده تبلیغات مذهبی ما از طریق منبرها، همایش‌ها، سخنرانی‌ها، جلسات و هیئت‌های مذهبی است و همان محتوا در حوزه نشر مکتوب و دیجیتال منحصر به ارائه مکتوب مباحث یا صوت و تصویر جلسات است. این مجموعه نوآوری خود را در نحوه ارائه محتوای مکتوب یا دیجیتال و نیز استفاده از فناوری واقعیت مجازی و هالوگرافی مفاهیم دینی می‌داند.
با استفاده از هالوگرافی و نمایش سه‌بعدی اهله ماه(به حالت‌های مختلف دیده شدن بخش روشن ماه از زمین گفته می‌شود که دلیل آن موقعیت مکانی ماه نسبت به خورشید و نحوه نورافشانی خورشید است)، به مخاطب اجازه می‌دهد که با گردش به دور ماه مجازی وضعیت اهله آن را بررسی کند و با آیه ۱۸۹ سوره بقره آشنا شود. «يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْأَهِلَّةِ قُلْ هِيَ مَوَاقِيتُ لِلنَّاسِ وَالْحَجِّ وَلَيْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ ظُهُورِهَا وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقَى وَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوَابِهَا وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ؛ درباره [حكمت] هلالها[ى ماه] از تو مى پرسند بگو آنها [شاخص] گاه شمارى براى مردم و [موسم] حجاند و نيكى آن نيست كه از پشت خانهها درآييد، بلكه نيكى آن است كه كسى تقوا پيشه كند و به خانه ها از در [ورودى] آنها درآييد و از خدا بترسيد باشد كه رستگار گرديد(۱۸۹)»
۳. با وجود ظرفیت بالای کشور در جذب گردشگر مسلمان، فعالیت چندانی در حوزه گردشگری مذهبی وجود ندارد. این مؤسسه با تولید محتوای لازم امکان استفاده از جذابیت نجوم را در قالب تور مذهبی فراهم و نیز کارگاه‌های متعدد نجوم را برای بیان مباحث خداشناسانه با استفاده از قرآن برگزار کرده است.
بخشی از اقدامات مؤسسات قرآنی، تبلیغی ـ ترویجی و نیز عمده آن از طریق منبرها، همایش‌ها و سخنرانی‌هاست و محتوا در قالب پاورپوینت ارائه می‌شود و ما با استفاده از دستگاه هالوگرافی و شبیه‌ساز سه‌بعدی، مفاهیم نجومی آیات را به‌صورت سه‌بعدی و قابل لمس برای همه ارائه می‌کنیم و مردم می‌توانند آن وجه تشبیه را مشاهده کنند.
بحث دیگر، گردشگری در حوزه نجوم و قرآن است. در گردشگری مذهبی رتبه دوم را در جشنواره ملی گردشگری کسب و نیز به عنوان اولین مؤسسه گردشگری مذهبی را مطرح کردیم. همچنین در حوزه طرح‌نویسی کسب و کار در استان قم رتبه اول را به دست آوریم و در حوزه فن‌آفرینان برتر علوم انسانی در دوازدهمین جشنواره ملی شیخ بهایی کاندیدای فن‌آفرین برتر شدیم و در ردیف پنج گروه برتر کشور قرار گرفتیم.
ایکنا ـ تاکنون چه دستاوردهایی را کسب کرده‌اید؟
کسب رتبه دوم نخستین جشنواره ملی گردشگری با رویکرد اقتصاد و فرهنگ (مهر ۱۳۹۳)
کسب رتبه برتر طرح‌نویسی کسب و کار استان قم در یازدهمین جشنواره شیخ بهایی (فروردین ۱۳۹۴)
کاندیدای فن‌آفرین برتر حوزه علوم انسانی در دوازدهمین جشنواره ملی شیخ بهایی(اردیبهشت ۱۳۹۵)
انتخاب به عنوان فعالان برتر قرآنی (خرداد ۱۳۹۶)
انتخاب به عنوان مؤسسه فعال قرآنی در اختتامیه هفته قرآن و عترت استان قم (اردیبهشت ۱۳۹۷)
کسب برند خلاق از معاونت علمی ریاست‌جمهوری (اردیبهشت ۱۳۹۷)
کسب رتبه اول فناوران برتر استان قم در جشنواره تجلیل از برگزیدگان پژوهش و فناوری استان قم (آذر ۱۳۹۷)
واحد برگزیده جشنواره کسب و کارهای آینده روستا (مرداد ۱۳۹۸)
دریافت تندیس برنز اولین جشنواره صنایع خلاق در حوزه فضاپایه (مهرماه ۱۳۹۸)
کسب دیپلم افتخار در ششمین جشنواره ملی جایزه فیروزه (اسفند ۱۳۹۹)
علاوه بر این، با مؤسسات قرآنی قم رویکرد تعاملی داشته‌ایم و چندی قبل با کمک اداره قرآن و عترت اداره‌کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان قم و نیز اداره قرآن اداره‌کل تبلیغات اسلامی استان قم، یک هم‌اندیشی را با مؤسسات قرآنی در حوزه تکالیف قرآنی برگزار کردیم. فعالیت رسمی بین دو نهاد رسمی و متولی حوزه قرآنی با استفاده از حضور مدیران مؤسسات بود. از موسسات استدعا دارم که به عنوان همکار از توانمندی‌های یکدیگر استفاده کنیم تا توانمان را افزایش دهیم.
طرح‌نویسی کسب و کار، برپایی نمایشگاه فرهنگی قرآن و عترت، برگزاری نشست و کارگاه یک‌روزه، گزارش‌نویسی تفسیر قرآن، برگزاری برنامه‌های گردشگری نجوم و طبیعت، تولید هالوگرافی، تولید واقعیت افزوده و مشاوره در حوزه فعالیت‌های تکالیف قانونی مؤسسات قرآنی از جمله توانمندی‌هایی است که مؤسسه ما می‌تواند به اشتراک گذارد و آماده‌ایم که به‌عنوان مشاور به دیگر مؤسسات کمک کنیم.
ایکنا ـ چه مشکلاتی بر سر راه ورودتان به پارک علم و فناوری وجود داشت؟ تجربه شما چیست؟ مراحل آن چگونه بود؟
جزو اولین نفرهایی بودیم که به پارک علم و فناوری استان قم رفتیم. ما با مشکلات عجین شده‌ایم و اگر مشکلی نباشد تعجب می‌کنیم. مثلاً سال ۹۳ به عنوان واحد فناور شناخته شدیم، ولی سند ملی توسعه فناوری‌های فرهنگی و نرم، که در شورای عالی انقلاب فرهنگی تصویب شد، در روزنامه رسمی مورخ ۲۷ تیر ۱۴۰۰ چاپ شد، در حالی که شرکت‌های علوم انسانی به خصوص در حوزه قرآنی سال‌هاست که در حال فعالیت هستند، ولی متأسفانه به این دلیل که اسناد بالادستی و پایین‌دستی نیست، مؤسسات در حوزه جذب و پذیرش مشکل اساسی دارند. مؤسسات قرآنی به عنوان برگزارکننده دوره روخوانی و روان‌‌خوانی و نهایتاً انجام فعالیت‌های تبلیغی ـ ترویجی مثلاً برگزاری دوره‌های تواشیح و نمایشگاه قرآن دیده می‌شوند و تاکنون مرکزی به دنبال پیگیری ایده‌های مؤسسات نبوده است. اگر مؤسسه‌ای هم ایده دارد، به سبب کمبود اسناد بالادستی و سندهای میانی سرخورده می‌شود و عطایش را به لقایش می‌بخشد.
مؤسسات و افراد زیادی را می‌شناسم که رتبه‌های ملی کسب کردند و ایده نویی داشتند، اما جلوی فعالیت آنها را گرفتند. اگر ایده‌های نو اجرا می‌شد، اوضاع ما خیلی بهتر بود، مثلاً آقای هنرمند ایده باغ قرآن و عترت را در سال ۱۳۸۷ ارائه کرد. الان سال ۱۴۰۰ است و قطر و امارت باغ قرآن و عترت دارند و آمریکا و اسرائیل مجموعه‌های دینی و نیز هندوها آکشاردام را ساخته‌اند که همان باغ قرآن است.
روز اولی که به مرکز رشد علوم انسانی رفتم، سؤال شد که مگر قرآن کسب و کار دارد؟ با چنین نگاهی مواجه شدیم. چهار ماه پروانه فعالیتم در معاونت قرآن و عترت وزارت ارشاد ماند و به دلیل اینکه نمی‌دانستند به من فعالیت قرآنی پروانه بدهند یا ندهند، تا بالاخره این پروانه برای ما صادر شد.
تازه من خان اول را که رد کنم، خان‌های زیادی سر راهم هست. گاهی فعالیت دانش‌بنیان است که مشخص است صنعتی است. موقعی که دستگاه شبیه‌ساز افلاک‌نمای قرآنی را رونمایی کردم و نشان می‌دادم که برای ارزیابی اینکه ما دانش‌بنیان هستیم یا نه آمدند، ابتدا دنبال نانوی آن می‌گشتند، به دنبال سخت‌افزار خاص و جعبه سیاه مکانیکی و مکاترونیک آن می‌گشتند، گفتیم برای ما جعبه سیاه این محتواست، در حالی که محتوای قرآن نانو نیست. قرآن سخت‌افزار فناوری ندارد. ارائه محتوای قرآن نوآوری دارد. با ایده‌ها می‌خواهیم محتوا را منتقل کنیم و با ذهن مردم سروکار داریم و ذهن مردم نرم است، یک کامپیوتر بسیار پیشرفته را در نظر بگیرید. تا وقتی نرم‌افزار نداشته باشد، هیچ کاری نمی‌تواند انجام دهد. سنخیت ایده‌های قرآنی و علوم انسانی، آن نرم‌افزار است، در حالی که در ارزیاب‌ها این ماهیت هنوز شکل نگرفته است.
ایده‌های کسب و کار فناوری نرم بسیار سودآورتر از ایده‌های سخت است. زمانی شرکت‌های نفتی ثروتمندترین شرکت‌های دنیا بودند، ولی الان غول‌های دنیا شرکت‌های نرم‌افزاری هستند. اگر گوشی اپل را می‌خریم به خاطر سخت‌افزارش نیست، بلکه به خاطر نرم‌افزارش است که هنگ شدن آن کم و مدیریت سخت‌افزاری‌اش بهتر است. پس فناوری‌های نرم و هویت‌ساز و فعالیت‌های فرهنگی درآمد دارند. واقعا چقدر طول می‌کشد که شرکت‌های فرهنگی ایران یک میلیارد دلار درآمد کسب کنند؟ در حالی که شرکت‌های نرم‌افزاری مثل پیکسار و والت‌دیزنی یک انیمیشن با هزینه مثلاً ۱۵۰ میلیون دلار می‌سازند و بالای ۲ تا ۳ میلیارد دلار می‌فروشند. سخت‌افزارها سود چندانی ندارند و نهایتاً برای سخت‌افزارها سیصد تا پانصد درصد سود قائل هستند، اما وقتی ۱۵۰ میلیون دلار، سه میلیارد دلار می‌شود، یعنی ۲۰ برابر و فناوری نرم، انیمیشن، ایده‌های نو، داستان‌پردازی و واقعیت‌های مجازی دیگران را مجذوب می‌کنند. امام علی(ع) می‌فرماید که کسی که به من یک حرف یاد بدهد من را عبد خود کرده است. کودکان ما بِن تِن را به خوبی می‌شناسند، اما آیا امام حسین(ع) را هم می‌شناسند؟ اینها را با قمه، زنجیر و عزاداری معرفی کرده‌ایم، در حالی که دعای عرفه امام حسین(ع) مباحث اعتقادی و اخلاقی را به مردم گوشزد می‌کند.
ایکنا ـ چقدر سرمایه‌گذاری در حوزه فناوری‌های نرم را ارزشمند می‌دانید؟
انسان اگر معرفت‌مند باشد از فناوری بهترین استفاده را می‌کند، اما آدم اگر آدم نباشد وحشتناک‌ترین استفاده را از فناوری می‌کند و این نشان می‌دهد که اتفاقاً ما باید سرمایه‌گذاری در حوزه کسب‌‌وکارهای قرآنی، فرهنگی و نرم خودمان را افزایش دهیم. جالب است در سال ۲۰۰۵، با حدود ۷ میلیارد دلار هزینه آکشاردام هند ساخته شد، در مدت شش ماه ۱۰ میلیارد دلار به دست آورد و الان در سند گفته شده «ما امیدواریم به کسب حداقل رتبه چهارم گردشگری در منطقه و جذب ۲۰ میلیون گردشگر»، بله، برای کشور ما عدد ۲۰ میلیون زیاد است چون تاکنون ۲، ۳ میلیون گردشگر در همه زمینه‌ها جذب کرده‌ایم، در حالی که معبد آکشاردام سالانه ۲۵ میلیون گردشگر جذب می‌کند، برج ایفل سالانه ۷۰ میلیون گردشگر جذب می‌کند. گردشگرهای مذهبی دنیا ۳۰۰ میلیون نفر هستند، همین گردشگرهای مذهبی را چرا جذب نکردید؟ ۳۰۰ میلیون نفر رقم کمی نیست، ۱۰ درصد آن هم ۳۰ میلیون نفر می‌شد، آن وقت آرزوها و آمال و اهداف کمی ما این است که «کسب حداقل رتبه چهارم گردشگری در منطقه و جذب ۲۰ میلیون گردشگر»، در سند آمده تولید ۳۰ پویانمایی سینمایی، آیا ۳۰ شرکت پویانمایی وجود دارد که می‌خواهید ۳۰ پویانمایی بین‌المللی تولید کنید؟ در استودیو انیمیشن پیکسار ۴۵۰۰ نفر نیرو کار می‌کند. متأسفانه سندها غیر عملیاتی و بر اساس آمال و آرزو نوشته می‌شوند.
وقتی می‌گوییم مجوز گردشگری فقط به این اشخاص داده می‌شود آن اشخاص هم دنبال این هستند که بلیت قطار و هتل بفروشند، این افراد نمی‌توانند صنعت گردشگری ما را رونق بدهند، باید گشت و افرادی که ایده دارند، جذب کرد، یک تبصره به قوانین اضافه کرد که هرکس ایده نو دارد در همان رابطه به او مجوز داده شود و سنگ جلوی پایش نیندازیم آن وقت است که در کمتر از یکسال تمام مواردی که در این سند نوشته شده قابلیت تحقق دارد. باید فراجناحی و ملی به اسنادمان نگاه کنیم، همه را جذب کنیم تا بتوانیم کار کنیم و جلو برویم و یک قدمی برای دین و کشور خود برداریم، نه اصلاً برای کسب منفعت خودمان یک قدم برداریم.
مشکل این است که اصلاً نگاهی به حوزه فناوری‌های فرهنگی و نرم وجود ندارد، حتی همین سندی هم که رسماً منتشر شد ایراد به آن وارد است و نیاز به چکش‌کاری دارد. ایده‌ای با عنوان گردشگری نجوم قرآن در پژوهشگاه فضایی ایران ثبت شده است و وزارت میراث فرهنگی، که در آن زمان سازمان بود، رتبه دوم را به ما داد، اما حاضر نشد که مجوز این فعالیت را به ما بدهد، چون می‌گوید قالب شما در قالب ما جای نمی‌گیرد. پس ادارات قالب‌های مرسوم را می‌خواهند و کارهای نو در آن قالب‌ها نمی‌گنجد. در نتیجه گرفتن مجوز ناممکن می‌شود.
ایکنا ـ روند دریافت مجوزها چگونه بوده است؟
وقتی به پارک علم و فناوری می‌‌رویم و مجوز فناوری می‌گیریم، به عنوان یک واحد فناور معرفی می‌شویم و مجوز واحد فناور را دریافت می‌کنیم، در حالی که فقط پارک علم و فناوری که آن را صادر کرده و اداره دارایی که بخواهد معافیت مالیاتی بدهد آن را می‌شناسد. وقتی مجوز واحد فناوری برای من صادر شده، باید هم‌عرض آنها باشد و این امر باعث می‌شود به جای اینکه چندین سال برای دریافت مجوز تلاش کنم، بتوانم با همین مجوز کارم را پیش ببرم. طبق قانون با شرکت‌هایی که به پارک‌های علم و فناوری می‌آیند، طبق مناطق آزاد تجاری برخورد می‌شود، ولی قانون مناطق آزاد تجاری هم روی کاغذ است و بسیاری از بخش‌هایش هنوز اجرا نشده است و اجرا شدنش هم به مدیران ریسک‌پذیر نیاز دارد؛ مثلاً بنا بود که ما با همکاری کمیته امداد، بخشی از بوم‌گردی‌های کشور را با ایده خودمان پیش ببریم، ولی متأسفانه این اتفاق نیفتاد.
ایکنا ـ چه شد که به فکر ورود به پارک‌های علم و فناوری با ایده قرآنی افتادید؟
به عنوان یک پژوهشگر در حوزه نجوم و قرآن در یک پژوهشگاه بین‌المللی کار می‌کردم. بعد از دو سال که تحقیقاتم را انجام دادم، موقع ارائه گفتند که در کتابخانه بگذارید. گفتم مگر می‌خواستم کار کنم که به کتابخانه برود؟ رویه اکثر پژوهشگاه‌های ما این است که کار فقط به درد کتابخانه می‌خورد. سپس متوجه شدم که یک مرکز رشد علوم انسانی در قم راه‌اندازی شده است. با مسئولان و کارشناسانش صحبت و رایزنی کردم. ایده‌ای را با عنوان تولید محتوا و محصولات فناوری در حوزه نجوم و قرآن تهیه کردم. آن موقع یک افلاک‌نمای قرآنی هم در خیابان ایستگاه قم برای آموزش و پرورش راه‌اندازی کرده بودیم که بنا بود مدیران ارشد کشوری آن را افتتاح کنند، ولی متأسفانه انجام نشد. بعد فکر کردیم که بتوانیم این خدمت را به عموم ارائه دهیم. پس به مرکز رشد آمدیم و صحبت‌ها را انجام دادیم و ایده را در قالب طرح کسب و کار نوشتیم.
مدیران مؤسسات قرآنی باید یک مدل کسب و کار را برای خود درست کنند و در قالب «Business Plan» یا BP باشد. همچنین باید ایده نویی داشته باشند، حتی در کلاس روخوانی قرآن نوآوری وجود داشته باشد و بعد مدل کسب و کار آن را براساس ایده نو بنویسند. مراکز رشد معمولاً پذیرا هستند و مراکز رشد و خانه‌های خلاق به تازگی آغاز به کار کرده‌اند. مراکز رشد به یک نهاد دولتی وابسته هستند و شتاب‌دهنده‌ها و خانه‌های خلاق خصوصی هستند، هر چند حمایتگر اصلی همه آنها معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری است و شاید شتاب‌دهنده‌هایی وجود داشته باشند که برای یک طرح بسیارخوبی از جیب خود پول خرج کنند، ولی معمولاً دولت به همه آنها، چه مراکز رشد و چه خانه‌های خلاق، بودجه می‌دهد.
مؤسسات در طول دو سه سال فرصت دارند که کسب و کار نوشته‌شده را اجرا کنند تا سود کسب کنند و مؤسسات قرآنی در اغلب موارد نمی‌توانند اینگونه باشند. اگر آنها بتوانند ایده نویی را تهیه کنند، بعد از اینکه کسب و کارشان رونق گرفت وارد پارک علم و فناوری می‌شوند که مزایای خودش را دارد. در حال حاضر حمایت از قرآنیان زیاد نیست. در حال حاضر عمده‌ترین حمایت پارک علم و فناوری، معافیت مالیاتی است اما برند دانش‌بنیانی، خلاق و واحد فناوری کلاس خاصی را دارد.
ایکنا ـ ورود مؤسسات قرآنی به حوزه به کسب و کار چه مزیتی برای آنها دارد؟
آنها یاد می‌گیرند که قرآن را رایگان آموزش دهند و خودشان دولت شوند، چون آنقدر بودجه به دست می‌آورند که بتوانند فعالیت‌های عمومی خود را رایگان انجام دهند. الان گوگل بزرگترین کسب و کار دنیاست، ولی تمام خدماتش رایگان است پس همیشه آدم با دریافت پول ثروتمند نمی‌شود.
ثبت دیدگاه