زینب بابایی بیدگلی، مؤلف کتاب شکوفایی عقل و استاد حوزه علمیه، ۲۱ شهریورماه در نشست علمی «شکوفایی عقل در قرآن کریم با تاکید بر تفسیر المیزان»، که از سوی مدرسه و مرکز تخصصی زینب کبری(س) برگزار شد، گفت: عقل مهمترین بعد وجود انسان است و در صورتی که به شکوفایی برسد انسان از گمراهی نجات یافته و به قرب الهی خواهد رسید لذا قرآن مکرر انسان را به شکوفایی عقل فراخوانده است.
وی افزود: شکوفایی عقل یعنی به فعلیت رساندن ظرفیت‌های بالقوه عقل و مراحلی دارد که در دو بعد نظری و عملی قابل تقسیم است. خداوند فرموده است: مَنْ كَانَ يُرِيدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِيعًا إِلَيْهِ يَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّيِّبُ وَالْعَمَلُ الصَّالِحُ يَرْفَعُهُ؛ کلمه طیب و عمل صالح در نزد خدا بالا می‌رود و آیه نشان می‌دهد که امور نظری بر عمل مقدم است؛ علامه طباطبایی هم در این زمینه معتقد است که کلمه طیب زیربنای اعمال صالح انسان است.
بابایی افزود: عقل از نظر علامه طباطبایی، قوه‌ای است که حق و باطل و شر و خیر را از همدیگر تشخیص و تمییز می‌دهد؛ در قرآن حدود ۵۰ بار مشتقات عقل بیان شده ولی خود واژه عقل نیامده است؛ علامه معتقد است که عقل مصطلح امروزی چیز جدیدی است لذا این واژه در قرآن نیست. همچنین عقل در قرآن ملازم واژگانی مانند حکمت و تعقل و تدبر و است و با تعابیری چون یعقلون و … به کار رفته است.
عقل؛ بالاترین نعمت خدا
بابایی بیان کرد: عقل واجد یکسری ویژگی‌هایی است که باعث اهمیت آن است؛ اول اینکه جنبه هدایت‌گری و راهنمایی برای انسان دارد؛ خداوند فرموده بدترین جنبندگان در نزد خدا کسانی هستند که صم و بکم هستند و اندیشه و تعقل نمی‌کنند؛ «إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُكْمُ الَّذِينَ لَا يَعْقِلُونَ» بنابراین وقتی عقل ارزش دارد که به کار گرفته شود. پیامبر(ص) هم فرمودند که خدا نعمتی بالاتر از عقل بین بندگان تقسیم نکرد زیرا باعث شناخت انبیا و اولیا و راه درست از نادرست است.
وی با بیان اینکه نیروی عقل عنصر ارزشمندی در زندگی است که پرورش و شکوفایی آن عامل سعادت است، اضافه کرد: ویژگی دیگر عقل، تربیت‌پذیری است. نیروی عقل با تفکر صحیح رشد می‌یابد و انسان به حقیقت رهنمون شده و با عدم تعقل این نیرو آسیب دیده و کارآیی خود را ز دست خواهد داد.
عقل و محدودیت‌های آن
وی با بیان اینکه ویژگی دیگر عقل، محدودیت‌های آن است، گفت: عقل به تنهایی برای هدایت انسان کافی نیست چون خطاپذیر است؛ عقل به اموری مانند خدا و عالم غیب دسترسی ندارد و صرفا می‌تواند به اثبات کلیات توحید، نبوت و عالم غیب و … بپردازد ولی از جزئیات بی اطلاع است.
بابایی اظهار کرد: ما دو حجت برای هدایت داریم، حجت بیرونی و درونی که عقل همان حجت درونی است، از منظر قرآن، عقل شکوفاشده موهبتی الهی است و انسان را به سمت عمل صالح رهنمون می‌کند. بنابراین یکی از نشانه‌های وجود عقل در انسان اطاعت از حق و اولیاء الهی است و سفیه کسی است که دین خدا را پیروی نکند.
استاد حوزه علمیه گفت: قرآن کریم برای شکوفایی عقل رهنمون‌های زیادی مطرح کرده است؛ خودشناسی اولین رهنمود قرآن است، در روایت بیان شده که «من عرف نفسه عرف ربه» و انسان با خودشناسی می‌تواند خودش را از انحراف نجات دهد.
تدبر در قرآن؛ راهی برای تقویت عقل
وی افزود: رهنمود دیگر قرآن برای تقویت عقل، قرائت و تدبر دائمی در قرآن کریم است، انسان با انس با قرآن می‌تواند در مسیر شناخت بهتر خود قدم بردارد، مثلا با قرائت آیه «فَإِذَا سَوَّيْتُهُ وَنَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي فَقَعُوا لَهُ سَاجِدِينَ» می‌فهمد که موجودی ملکوتی است و با این فهم، تعالی یافته و خودش را از تن‌دادن به پستی‌ها دور و مقدسات برای او ارزش پیدا می‌کند و خدا را در همه جا حاضر و ناظر می‌بیند و در نتیجه قوه عاقله او توان تشخیص حق از باطل را در می‌یابد.
وی اضافه کرد: راه دیگر تقویت عقل، تفکر در آفرینش و خود وجود انسان است؛ خدا فرموده که در زمین و نفس‌های شما آیاتی برای اهل یقین و اهل تفکر وجود دارد؛ انسان با تفکر در وجود خود و شناخت خود، نقاط ضعف و قوتش را درک می‌کند و هرقدر شناخت ما از خودمان بیشتر شود به معرفت الهی بیشتری دست می‌یابیم.
وی افزود: در آیه شریفه«وَلَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْسَاهُمْ أَنْفُسَهُمْ أُولَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ» فرموده است از کسانی نباشید که خدا را فراموش کردند و خدا هم آنها را از یاد برد. فراموشی یاد خدا سبب می‌شود انسان در لذات مادی غرق شود و فراموشی او همراه با فراموشی اسما و صفات خداست و این سبب استغنا و تکبر انسان می‌شود.
نقش سیر در آفاق و انفس در شکوفایی عقل
استاد حوزه علمیه با بیان اینکه رهنمود بعدی قرآن برای رشد عقل، سیر در آفاق و مطالعه تاریخ و عبرت گرفتن از آن است، افزود: خداوند مکررا انسان را به سیر در آفاق و انفس دعوت کرده است، «أَوَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذِينَ كَانُوا مِنْ قَبْلِهِمْ كَانُوا هُمْ أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَآثَارًا فِي الْأَرْضِ فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ وَمَا كَانَ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ وَاقٍ» مشرکان و کفاری که مخالف خدا و رسول بوده‌اند به قدرت و توان خود مغرور و امیدوار بودند و باور نمی‌کردند که روزی خواهد آمد که از آن محروم خواهند شد بنابراین تدبر در سرنوشت پیشینیان موجب شکوفایی و باروری عقل انسان است.
بابایی اضافه کرد: آیاتی که به دگرگونی و رفت و آمد شب و روز و جایگزینی این دو به جای هم اشاره کرده آن را آیه‌ای برای خردمندان می‌داند، همچنین اینکه چگونه شیر خالص در گوسفند از بین خون و سرگین بیرون می‌آید خودش راهی عقلانی برای شناخت خداست و چنین خدایی می‌تواند انسان را بمیراند و دوباره زنده کند.
عبرت از گذشته و نقش آن در شکوفایی عقل
وی افزود: مورد دیگر مطالعه تاریخ زندگی گذشتگان و عبرت از آنهاست، خدا فرموده است: يُقَلِّبُ اللَّهُ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَعِبْرَةً لِأُولِي الْأَبْصَارِ؛ امام علی(ع) در مورد فواید عبرت فرمودند؛ هر کسی عبرت گرفت بصیر شده و فهیم می‌شود و هر کسی که فهمید عالم شد. خدا در مورد عبرت از قصص تاریخی فرموده است؛ لَقَدْ كَانَ فِي قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لِأُولِي الْأَلْبَابِ» همچنین خدا به پیامبر فرمود؛ فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ.
وی افزود: قرآن کریم مکررا تذکر داده که مبادا به سرنوشت بدکاران دچار شوید و در احوال گذشتگان تفکر کنید. قرآن سرنوشت اقوام عاد و ثمود و هود و … را بیان کرده و در مورد نحوه برخورد فرعون با موسی و تاکید او بر استمرار خودسری فرموده است که «إِنَّ فِي ذَلِكَ لَعِبْرَةً لِمَنْ يَخْشَى» داستان موسی عبرت برای کسی است که دارای غریزه ترس از عذاب است. مطالعه تاریخ در صورتی سودمند است که انسان به تحلیل و تجزیه حوادث تاریخ پرداخته و از آن درس بگیرد.
استاد حوزه علمیه تصریح کرد: همچنین کنترل لذات و غرایز حیوانی از دیگر راه‌های افزایش تعقل انسان است. کمال قوه ناطقه زمانی رخ می‌دهد که قوای شهوانی و غضب در محدوده درست خود عمل کند و دچار افراط و تفریط نشود. انسان اگر در انجام شهوات افراط کند اقتدار روحی، حکمت اندوزی و عاقبت‌نگری در وجود او ضعیف شده و عقل انسان از شکوفایی باز می‌ماند.
راه کنترل غرایز
وی ادامه داد: به کارگیری قدرت اراده و انتخاب از راه‌های کنترل غرایز حیوانی در وجود انسان است؛ امام علی(ع) اشاره فرموده که خدا به فرشتگان عقل داد و به حیوانات فقط غضب و به انسان هر دو را داد و اگر شهوت و غضب به کنترل عقل انسان در آید بالاتر از فرشته است و برعکس از حیوان هم پست تر خواهد شد. برخی با همین انتخاب خواهان دنیا و برخی خواهان آخرت می‌شوند.
بابایی گفت: اراده هم از طریق تقوا و تزکیه قابل کنترل و تقویت است. امام علی(ع) فرمودند کسی که بر شهوتش غلبه کند عقلش آشکار می‌شود، قرآن کریم نمونه بارز آن را در داستان یوسف(ع) بیان فرموده که با ایستادگی در برابر غریزه خود و توطئه زلیخا به مقام اخلاص رسید؛ هر وقت انسان در برابر صحنه‌های تحریک کننده قرار بگیرد مقابله عقل و شهوت شروع می‌شود و قدرت اراده سبب می‌شود تا انسان بر شهوت خود غلبه کند.
این پژوهشگر و استاد حوزه علمیه اضافه کرد: بیداری وجدان اخلاقی هم از دیگر راهکارهای تقویت اراده و رشد عقل است، قرآن وجدان اخلاقی را نفس لوامه معرفی کرده و به آن قسم یاد کرده است منظور همان نفس مؤمن است که او را به خاطر گناه سرزنش می‌کند. وجدان اخلاقی نیروی باطنی در انسان است که او را از بدی نهی کرده و به نیکی دعوت می‌کند.
بهره‌بردن از هدایت انبیا و اولیا
بابایی بیان کرد: راه دیگر شکوفایی عقل بهره‌گیری از هدایت پیامبران است، براساس تعالیم دین ما باید از کسانی که دارای عقل و علم هستند تبعیت کنیم در قرآن پیروی از آبا و اجدا ناصالح و مناسک جاهلی به شدت مذمت شده است. برخی افراد به خاطر تقلید کورکورانه از نیاکان، از خدا پیروی نکرده و به شقاوت می‌رسند، قرآن کریم فرموده است ما در هیچ شهر و دیاری پیامبری نفرستادیم مگر اینکه افراد مغرور گفتند ما بر دین اجداد خود هستیم و از آنها پیروی می‌کنیم؛ اینها قبل از شنیدن استدلال انبیاء راه پدرانشان را رفته‌اند.
استاد حوزه در پایان گفت: موضوع دیگر در تضعیف عقل پذیرش رای اکثریت است و اینکه انسان بدون به کارگیری عقل خود راه اکثریت را برود؛ البته مراد، اکثریتی است که بر خطا هستند نه اینکه اکثریتی باشند که راه درست را می‌پیمایند؛ در قرآن کریم با تعابیری به عدم خردورزی بیشتر انسان‌ها حکم داده و فرموده است: اکثرهم لا یعقلون، اکثرهم لا یتفکرون.
انتهای پیام
ثبت دیدگاه