اولین پیش‌نشست کنفرانس «نظم منطقه‌ای و ساختار اجتماعی در خاورمیانه» برگزار شد

اولین پیش‌نشست کنفرانس دوسالانه بین‌المللی «نظم منطقه‌ای و ساختار اجتماعی در خاورمیانه: از نظریه تا عمل» با موضوع «بازتعریف روابط میان دولت و شهروند خاورمیانه‌ای» عصر امروز، سه‌شنبه ۱۹ بهمن، به صورت مجازی برگزار ‌شد.

مهدی ذاکریان، عضو هیئت علمی واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی و مدیر مسئول فصلنامه مطالعات بین المللی ISJ، در این نشست با موضوع «نقد حقوق بشر بر دوگانه شهروند و رعیت‌محوری در آسیای غربی» به سخنرانی پرداخت و گفت: ما در منطقه ای زندگی می کنیم که یک نظم علمی و فکری بر آن حاکم نیست و منطقه ای است که هر فردی براساس خواسته ها و قدرت خود و براساس نفوذ و ثروتش عمل می کند.

وی افزود: به عبارتی فرد از هنجارهای ارزشی منطقه دین، قوم، قبیله و امارت به اندازه ای که بهره می برددر ادبیات منطقه اثرگذار است. براین مبنا ما با پدید ه ای در منطقه غرب آسیا با نام رعیت محوری روبرو هستیم که انسان ها براساس زحمات و تلاش فکری خود پیشرفت نمی کنند بلکه براساس آنچه قدرت به دست آورده پیش می روند.

ذاکریان اظهار کرد: لذا مفاهیم مدرن در این منطقه ضعیف هستند. دو فرد برای این تغییر در منطقه جنگیدند که یکی از آنها در ایران رضا پهلوی بود و او تلاش کرد تا مفاهیم جدیدی وارد ایران شود و مفاهیم جدیدی مانند شهروند، دانش آموز، دانشجو و کارمند اختراع شد و این مسیری بود که اگر به درستی به جلو می رفت در منطقه غرب آسیا موضوع رعیت پاک می شد و با شهروندی واقعی مواجه می شدیم که متأسفانه این فرآیند به طور کامل طی نشد اما نهالش غرس شد و ریشه دارد.

این استاد دانشگاه بیان کرد: کار بزرگ در دوره رضا پهلوی این بود که القاب و عناوین از فرهنگ و ادبیات سیاسی ایران به طور کامل حذف شد.

وی ابراز کرد: این در حالی است که در سرزمینهای دیگر منطقه به رغم ثروت و رفاه فراوان اتباع این کشورها مانند قطر و سعودی از آن ویژگی مدرن شهروندی بهره مند نیستند و همچنان در طبقه رعیت هستند.

ذاکریان اظهار کرد: نکته اصلی این است که اگر بخواهیم از منظر حقوق بشر به شهروند و رعیت نگاه کنیم پدیده رعیت محوری در غرب آسیا پررنگ و شهروند در اغما و حاشیه است و به جز ایران و ترکیه ارزش فراگیری در این منطقه نیست.

این استاد دانشگاه در پاسخ به این سؤال که چرا چنین وضعیتی در منطقه حاکم است، گفت: ما نتوانستیم انسان آسیای غربی را از رعیت محوری به شهروندمحوری منتقل کنیم و هنوز در وضعیت ورود به قرن بیستم قرار داریم و این سبب ساز رفتارهای نامناسب و بعضا شوکه کننده می شود.

ذاکریان تصریح کرد: برای مثال اتفاق تالش در سال گذشته یا اتفاق اهواز در چند روز پیش ممکن است چند ماه دیگر در تهران یا جای دیگر اتفاق بیفتد. بعضی ها این اتفاقات را فقط به عصبیت قومی نسبت دادند در حالی که این نشانه ماندن در وضعیت رعیت محوری است.
وی ابراز کرد: در این حرکت به سمت شهروندمحوری باید لزوما ۵ مورد را رعایت و اجرا کرد؛ حکمرانی قانون، احترام به حقوق بشر، مشارکت سیاسی آزادانه بدون هرگونه مداخله و نفوذ نهادهای غیر مسئول، پاسخگویی از سوی همه حاکمان و در نهایت پذیرفتن اصل مسئولیت در مقابل هر نوع تصمیمات اتخاذ شده.

ذاکریان در پایان اظهار کرد: تا رسیدن به این موارد راه درازی در پیش است که لازمه آن فعالیت نهادهای علمی مدنی و دانشگاه ها با آموزش صحیح، مستقل و علمی و به دور از هنجارهای تحمیلی و سیاستهای دستوری است.

در ادامه محمد سلطانی نژاد، عضو هیئت علمی دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران، با موضوع «از ترس تا امنیتی‌سازی: قرار اجتماعی عربی و هراس از سوژه ایرانی» پرداخت و گفت: من با تمرکز بر مقوله عواطف و به طور خاص ترس می خواهم به تشریح این مسئله و روابط ایران و عربستان آن هم از سمت عربستان بپردازم. ترس به ما هو ترس بدون مراجعه به عوامل روبنایی مانند رقابتهای ژئوپلیتیک و بازدارندگی ریشه خیلی از رقابتها یا همکاریها است.

وی افزود: در خصوص نقش عامل ترس در روابط ایران و عربستان باید گفت روابط این دو کشور بیشتر در دوران پس از انقلاب برمبنای رقابت بوده است و نوعی تنش پایدار در روابط دو کشور حاکم بوده و هیچگاه این تنش به طور کامل از روابط دو کشور حذف نشده است.

سلطانی نژاد اظهار کرد: دلایل این رقابتهاو تنش در روابط دو کشور را هراس عربستان از ایران می دانند و خود عربستانی ها ایران را به عنوان منبع تهدید معرفی می کنند که باید مقابل دخالتهای ایران در جهان عرب بایستد و نوعی ژست دفاعی می گیرند.

این عضو هیئت علمی دانشگاه تهران با اشاره به دو نوع برخورد با این دیدگاه سعودی ها گفت: یک دیدگاه نگاه عربستان نسبت به تهدید ایران را می پذیرد و با اشاره به مباحث هویتی مانند هلال شیعی نیات ایران را در جهان عرب خرابکارانه می دانند اما دیدگاه دوم معتقد است عربستان نسبت به تهدید ایران نوعی اغراق و بزرگنمایی می کند.

وی با طرح این سؤال که چطور می توان حقیقت را کشف کرد که آیا این ترس عربستان واقعی است یا خیر، گفت: هر دو حالت را می توان تأیید کرد. به عبارتی عربستان هم هراس واقعی از ایران دارد و هم بزرگنمایی می کند. انقلاب اسلامی وقتی شکل گرفت هدف تجاوزگری سرزمینی نداشت هرچند بحث صدور انقلاب مطرح شده بود و نشانه آن عدم اقدام ایران برای انضمام بحرین به خود است.

سلطانی نژاد ابراز کرد: عربستان ترسهایی واقعی از انقلاب ایران داشت و این را باید به فهم عربستان از خودش نسبت داد. در واقع انقلاب اسلامی ایران، عربستان را از حالت یگانگی در جهان اسلام خارج کرد و عربستان با یک بحران هویت مواجه شد و دولتی که طلایه دار پیوند اسلام و حکومت بود با الگوی جدیدی از حکمرانی اسلامی مبتنی بر حمایت مردم و با ریشه های شیعی مواجه شد و این امر حس یکتا بودن عربستان را مورد تهدید قرار می داد.

عضو هیئت علمی دانشگاه تهران بیان کرد: عربستان در مواجهه با این تهدید به سمت رادیکالیسم و تقویت پیوند حاکمان با علمای وهابی حرکت کرد و روابط خود را با آمریکا بیشتر و نزدیکتر و شورای همکاری خلیح فارس را برای مقابله با ایران تأسیس کرد.

وی یادآور شد: عربستان سعی کرده این ترس خود را از ایرن در دوره های مختلف برای پوشاندن مسائل داخلی و خارجی خود به کار ببرد و این تهدید ایران را بزرگنمایی کند. به ویژه در دوران بن سلمان و از ۲۰۱۵ به بعد تحت تأثیر تحولات داخلی عربستان، یک تحول در ادراک تهدید عربستان به وجود آمد و بازنمایی ایران به منزله منبع تهدید شدت گرفت.

سلطانی نژاد در پایان اظهار کرد: در واقع با افزایش تحریکات داخلی عربستان، معرفی ایران به عنوان تهدید به طور بی سابقه ای افزایش پیدا کرد و از ۲۰۱۵ به این سو ایران به ابزاری برای فرافکنی عربستان تبدیل شده است.

آریابرزن محمدی، استادیار گروه مطالعات منطقه‌ای دانشگاه تهران، به عنوان آخرین سخنران با موضوع «طرز کُنش هویت‌های فروملی در بستر سپهرهای موازی منطقه غرب آسیا» به ایراد سخنرانی پرداخت و گفت: به جز معدود کشورهایی مانند ایران، ترکیه و مصر که واجد ویژگیهای دولت ـ ملت جدید هستند بقیه کشورهای این منطقه در شرایط امتناع دولت ـ ملت قرار دارند.

وی افزود: هویتهای فزوملی و فراملی در خاورمیانه آنقدر قدرتمند هستند که عرصه را برای شکل گیری برساختی به نام هویت ملی به شدت تنگ کرده اند.

محمدی اظهار کرد: بحث بر سر مفهوم منافع ملی در این کشورها بسیار چالش برانگیز است. بازیگران غیر دولتی سهمشان در تصمیمات سیاست خارجی از رؤسای دولتها بیشتر است و این بازیگران معمولا در سپهرهایی زیست می کنند که مفهوم ملت به معنی امروزی کلمه تقریبا غایب است.

وی در پایان اظهار کرد: به همین دلیل در این کشورها رسیدن به اجماع بر سر درکی ولو حداقلی از منافع ملی همواره چالش برانگیز بوده است.