شیخ محمد خال (۱۹۰۴ – ۱۹۸۹م) مفسر قرآن کریم، قاضی کُرد و زبان‌شناس در زمینه زبان و ادبیات کردی و از علمای سرشناس سلیمانیه، در شرق اقلیم کردستان عراق است. او در منطقه کردستان و سلیمانیه فعالیت‌های اجتماعی زیادی داشت و برخی او را از مشهورترین علمای کُرد در تاریخ معاصر می‌دانند. زیرا کتاب‌های بسیاری تألیف کرده و در چندین منصب دولتی مشغول بوده است.
این عالم برجسته جهان اسلام در زمینه زبان شناسی ، فقه و تفسیر قرآن از افراد خبره و برجسته زمان خود بود و نخستین کسی بود که به نسخه‌های خطی اهتمام ویژه‌ای می‌ورزید. او اولین کسی بود که تفسیر قرآن را به زبان کردی تألیف کرد و اولین کسی بود که یک لغتنامه زبان کردی ویژه کرد زبانان نوشت. این کتاب منبع اصلی برای محققان زبان کردی محسوب می‌شود.
زندگینامه و فعالیت‌های شیخ محمد خال
شیخ محمد بن علی بن امین الخال در سال ۱۳۲۲ هجری قمری(۱۹۰۴ میلادی) در استان سلیمانیه عراق و در یک خانواده کُرد مشهور به علم و ادب متولد شد. افراد خانواده او به عشق به علوم دینی و ادبیات، مطالعه و تدریس و تألیف شناخته می‌شدند. خانواده او همچنین به تشویق برای تألیف کتب به زبان کردی و حفظ آداب و رسوم و میراث کردی مشهور بودند.
محمد الخال تا سن ۹ سالگی نزد پدربزرگ خود شیخ امین الخال که از شخصیت‌های برجسته در میان خانواده‌های کُرد آن زمان بود آموزش دید و کل قرآن کریم را حفظ کرد. وی سپس تحصیلات خود را در زمینه کتب دینی، نحو و ادبیات عربی ادامه داد. یکی از اساتید او شیخ عمر امین قره داغی بود.
علامه خال پس از دریافت مدرک بین‌المللی، به تحصیلات و مطالعات خود ادامه داد و به شکل خاص نسبت به مطالعه درباره تفسیر المنار شیخ محمد رشید رضا و تألیفات شیخ محمد عبده علاقه نشان می‌داد.
این عالم برجسته کُرد در اواخر سال ۱۹۳۹ میلادی وارد قوه قضائیه شد و در استان‌های سلیمانیه، کرکوک و موصل به عنوان قاضی منصوب شد. وی سپس عضو شورای احکام شرعی شد و تا سال ۱۹۶۷ میلادی و زمان بازنشستگی در آنجا مشغول کار بود.
شیخ محمد خال در سال ۱۹۵۴ میلادی به عنوان عضو برجسته مجمع علمی دمشق انتخاب شد و زمانی که مجمع علمی عراق در سال ۱۹۷۸ میلادی تشکیل شد، وی یکی از اعضای برجسته این مجمع بود. او همچنین عضو مجمع علمی کردی بود و در منصب نایب رئیس این مجمع فعالیت می‌کرد.
این عالم و مفسر بزرگ قرآن تأثیر بسزایی در تشویق دیگران به تألیف کتب به زبان کردی و مطالعه تاریخ قدیم و جدید کرد داشت.
تألیفات علامه خال
علامه خال توجه ویژه‌ای به نشر معارف داشت و در مجله مجمع علمی و تعدادی از مجلات که در عراق منتشر می‌شود چندین مقاله ادبی به چاپ رساند. وی همچنین به مسائل اجتماعی و مذهبی بسیاری می‌پرداخت و سهم بزرگی در تدوین اصطلاحات در قالب زبان‌شناسی و علمی داشت.
این دانشمند کُرد در زمینه تفسیر قرآن کریم به زبان کردی نیز فعالیت می‌کرد و تفسیر جزء سی‌ام قرآن کریم به زبان کردی را در سال ۱۹۳۵ میلادی منتشر کرد. سپس به دنبال آن تفسیر ۹ جزء دیگر قرآن را نیز به چاپ رساند.
علامه خال رساله‌ای نیز در تفسیر سوره مبارکه فاتحه تألیف کرد و از این تفسیر، ۶ جزء قرآن شامل سوره‌های بقره، آل عمران و سوره‌های جزء آخر قرآن کریم را منتشر کرد.
رساله‌ای در فلسفه دین اسلام، رساله‌ای در سیره رسول اکرم(ص)، زندگینامه «ملا محمد خاکی» شاعر، زندگینامه سید‌جمال‌الدین اسدآبادی و زندگینامه محمد فیضی الزهاوی در بغداد از جمله تألیفات اوست.
وی همچنین کتاب «انین الفؤاد» در ۴ جلد شامل مقالات علمی، دینی و اجتماعی و نیز تاریخ کُرد را تألیف کرده است.
شیخ محمد خال توجه ویژه‌ای به زبان و ادبیات کردی داشت و «قاموس الخال» که لغتنامه‌ای بزرگ شامل نزدیک به ۴۰ هزار واژه کردی با تمام لهجه‌های این زبان است را نگاشت. وی کتابی نیز درباره ضرب‌المثل‌های کردی نوشته و آن را بر اساس حروف الفبا مرتب کرده است. او تحقیقی نیز درباره کلمات مؤنث سماعی در زبان کردی داشته است.
این عالم کرد پژوهش‌هایی نیز با عنوان حلقه مفقوده تاریخ بصره و تاریخ حکومت افراسیابیان در بصره انجام داده است.
وفات علامه خال
علامه شیخ محمد خال پس از یک زندگی علمی سرشار از حوادث مختلف در روز جمعه ۱۳ ذیحجه ۱۴۰۹ هجری قمری مصادف با ۱۵ ژوئیه ۱۹۸۹ میلادی پس از یک دوره دو ساله بیماری به دیدار حق شتافت.
خانواده علامه خال کتابخانه خصوصی او را به مؤسسه احیای میراث مستند کردی در سلیمانیه اهدا کردند. این کتابخانه شامل بیش از ۱۷۵۰ عنوان کتاب کردی، غربی و نسخه‌های خطی قدیمی است که تعداد ۱۲۹۸ جلد کتاب عربی و ۳۷۵ جلد کتاب کردی در این کتابخانه موجود است. علاوه بر آن در این کتابخانه کتاب‌های فارسی، ترکی، عثمانی، روسی و انگلیسی نیز موجود است.
ثبت دیدگاه