مناظره بر مبنای اخلاق و استدلال راهی برای شناخت حقیقت است

با آغاز تبلیغات انتخاباتی، بازار مناظره ها و گفت‌وگوها بین نامزدها و نیز میان هواداران آنها داغ می‌شود ولی آنچه موجب نگرانی است عبور از خط قرمزهای اخلاقی در این رقابت‌هاست.

یکی از برگ‌های زرین در تاریخ زندگانی ائمه(ع)، مناظره‌های آن حضرات بر طبق دستور قرآن کریم است. امامان ما در نهایت اخلاق و استدلال با طرف‌های مناظره مواجه می‌شدند و امروز ذخیره بزرگی از روش و محتوای مناظره برای شیعه به عنوان میراث امامت باقی گذاشته‌اند؛ موضوعی که جامعه ما به خصوص در ایام انتخابات به شدت به آن نیازمند است.

درباره روش و محتوای مناظره‌های امام رضا(ع) به عنوان الگویی مستند و روشن، با حجت‌الاسلام والمسلمین مسلم محمدی؛ عضو هیئت علمی پردیس فارابی دانشگاه تهران گفت‌وگو کرده است که در ادامه می‌خوانیم؛

گفت‌وگو از روش‌های تحول‌آفرین و تاثیرگذار در کمال فکری، اندیشه‌ای و فرهنگی یک جامعه محسوب می‌شود؛ در مقابل مناظره و گفت‌وگو، جدال و مراء ناروا قرار دارد که به شدت در آموزه‌های دینی از آن نهی شده است؛ قرآن کریم بیش از ۵۰۰ بار از لفظ گفتار استفاده کرده است و مراء و مجادله هم بیش از ۳۰ بار در قرآن به کار رفته و از جمله سوره مجادله را به این نام داریم که در تمامی آیات آن کلمه الله به کار رفته است.

یکی از مهمترین ویژگی‌های پیامبر(ص) از منظر قرآن کریم «اُذُن‌ بودن» نبی اعظم است؛ وَمِنْهُمُ الَّذِينَ يُؤْذُونَ النَّبِيَّ وَيَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ ۚ قُلْ أُذُنُ خَيْرٍ لَكُمْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَيُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِينَ وَرَحْمَةٌ لِلَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ ۚ وَالَّذِينَ يُؤْذُونَ رَسُولَ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ. پیامبر(ص) شنونده خوبی است؛ نمونه دیگر هم نقل ابن ابی العوجا است که گفته وقتی با امام رضا(ع) مناظره می‌کردم طوری سخنان مرا گوش می‌‎داد که من فکر کردم امام رضا(ع) از سخنان من قانع شده است؛ بنابراین یکی از موارد اخلاق مناظره، خوب گوش دادن است که امروزه متاسفانه در مناظره‌هایی که برگزار می‌شود این مسئله کمرنگ است و افراد فقط می‌خواهند خودشان را حرف بزنند و وقتی اینطور باشد در حقیقت گفت‌وگویی محقق نشده است.

از موارد مهم مناظره در تاریخ اسلام، مناظره‌های امام رضا(ع) با دیگران است به خصوص مناظره‌هایی که ایشان در مرو داشتند که تاثیر فراوانی بر جامعه ایران تا امروز داشته است. اگر بخواهیم گزارشی کلی از مناظره‌های امام رضا(ع) بدهیم باید بگوییم ایشان با پیروان مکاتب و ادیان مختلف یهودی، مسیحی و در درون اسلام با معتزله و زیدیه و …. در بصره و مدینه و ایران و کوفه گفت‌وگو داشته‌اند؛ در ایران با جاثلیق، دانشمند بزرگ مسیحی درباره توحید و پیامبر خاتم و با راس الجالوت، بزرگ یهود در مورد اثبات نبوت پیامبر(ص) به روش نقلی و عقلی مناظره‌ داشتند. اینها مناظراتی است که در حضور مامون و در یک مجلس برگزار شد. مناظره با سلیمان مروزی، متکلم مسلمان نیز با حضور مامون در مورد بدا و اراده خدا برگزار شد.

مناظره دیگر با علی بن محمد بن جم از علمای اهل سنت در مورد عصمت انبیاء داشتند؛ پرسش و پاسخ و مناظره‌هایی هم با خود مامون داشتند یا مباحثاتی در مورد فرق، میان عترت و امت داشتند. احتجاجاتی با برخی از اهل کلام در مورد غلو و تناسخ و رجعت و … داشتند. احتجاج با یحیی بن ضحاک سمرقندی در مورد امامت بلافصل امام علی(ع) هم از دیگر مناظره‌هایی است که از امام سراغ داریم. ما حدود ۲۵ مورد از مناظره‌های امام را استخراج کرده‌ایم لذا این امام بیشترین مناظره‌ را در بین سایر ائمه(ع) داشته‌اند.

امروزه روش‌شناسی و به تعبیر غربی، متدولوژی از مباحث مهم در علوم است؛ روش‌شناسی از چند اصل مهم بیرون نیست؛ اول اینکه گفت‌وگوها با دفاع عقلانی از دین است؛ در آن دوره معتزلیون حضور پررنگی در جهان اسلام داشتند و نهضت ترجمه آثار یونانی و غیر اسلامی هم زیاد شده بود. لذا بهترین فرصت برای دفاع عقلی از دین بود و امام در این مسیر سنگ تمام گذاشتند.

علاوه بر این شخص مامون خودش رویکرد معتزلی داشت و حتی برخی گفته‌اند او شیعه بوده است؛ در هر صورت مباحث علمی، مناظره و گفت‌وگو پیرامون موضوعات دینی را دوست داشت و شاید هم تلاش کرده است با روش علمی و مناظره امام رضا(ع) را تحت فشار قرار دهد.

تکیه بر اصول مشترک میان ادیان یکی از روش‌های امام رضا(ع) در مناظره‌ها بود؛ امام بر مسئله توحید تمرکز زیادی داشتند زیرا ادیان توحیدی همگی بر این مسئله اتفاق نظر دارند. روش دیگر تاکید بر مسائل اعتقادی طرف مناظره است یعنی وقتی با یک فرد مسیحی روبرو بودند از انجیل برای او استدلال می‌آوردند یا وقتی با یهودیان سخن می‌گویند به تورات استناد می‌کردند و وقتی با دانشمندان ایرانی سخن می‌گفتند به اوستا، کتاب زرتشتیان ارجاع می‌دادند. این کار سبب می‌شد تا فرد دیگر بهانه نداشته باشد.

روش دیگر امام در مناظره‌ها، اعتراف‌گیری است؛ یعنی ابتدا به دانشمند مسیحی می‌فرمودند که من اگر از انجیل برای شما استدلال بیاورم مورد قبول است و وقتی او می‌پذیرفت از این روش بهره می‌بردند. وقتی اعتراف گرفته شود و او قبول کند امکان رد و انکار برای وی دشوار خواهد شد.

امام وقتی با ابن ابی العوجا سخن می‌گوید به او می‌فرماید تو قیامت را قبول نداری و من قبول دارم؛ من چون قبول دارم کارهای خوب انجام می‌دهم؛ اگر قیامتی نبود من ضرر نکرده‌ام زیرا نمازی خوانده‌ام و ورزشی کرده‌ام ولی اگر نبود تو ضرر خواهی کرد. یا وقتی با آن فرد مسیحی سخن می‌گوید می‌فرماید عیسی(ع) فرد خوبی بود ولی یک عیب داشت و آن اینکه خدا را عبادت نمی‌کرد؛ طرف مسیحی با شنیدن این سخن تعجب می‌کرد و واکنش نشان می‌داد که عیسی خدا را عبادت نمی‌کرد؟ امام پاسخ می‌دادند اگر او خدا را عبادت می‌کرد پس چرا می‌گویید او خدا بود؟ بالاخره یا باید عابد باشد یا معبود و با این روش عقلی، امام طرف مناظره را به تسلیم وا می‌داشت.

کل مناظره‌های امام در این آیه سوره انعام قابل جمع است: ادْعُ إِلَىٰ سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ ۖ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ ۚ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِيلِهِ ۖ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ؛ یعنی مناظره و گفت‌وگو یا باید با حکمت باشد که همان برهان و استدلال علمی است یا موعظه حسنه و پند و نصیحت و خطابه و یا باید جدال نیکو باشد لذا راه چهارمی وجود ندارد و همه گفت‌وگوها باید بر پایه این روش‌ها استوار باشد.

مهمترین سود و ثمره مناظرات امام رضا(ع) از نظر بنده، گسترش تشیع اعتقادی بود؛ یعنی تا آن زمان شیعه وجود داشت ولی شیعه اخلاقی و سیاسی بود ولی شیعه ایمانی و اعتقادی شکل نگرفته بود؛ وقتی ایشان به نیشابور رسیدند آن روایت معروف سلسله الذهب را فرمودند و خود را شرط توحید معرفی کردند یعنی مردم شیعه هستند ولی شیعه روحی و قلبی و هنوز اعتقاد آنان درست نشده است که حتی برخی از اهل تسنن هم مصداق این نوع تشیع هستند یعنی محب اهل بیت(ع) بودند ولی مؤمن به امامت نبودند لذا مناظره‌های امام رضا(ع) سبب شد تا ابعاد اعتقادی، معرفتی و دینی جا بیفتد.

آثار و نتایج مناظره‌های امام رضا(ع) مفصل است ولی در آن بازه زمانی که فرقه‌های متعدد اهل حدیث، اعتزالیون، زیدیه، واقفیه و … وجود داشتند امام رضا(ع) مهمترین هدف را تبیین شیعه دوازده امامی و جعفری قرار دادند و از روش علمی، منطقی و استدلالی بهره بردند و تاثیرات زیادی هم بر جا گذاشتند و امیدوارم ما هم از لحاظ روشی از شیوه امام بهره ببریم.

به نظر بنده بزرگترین امتیاز و افتخار شیعه در طول تاریخ، هنر گفت‌وگو بوده است ولی متاسفانه بزرگترین آسیبی که این روزها در جامعه دیده می‌شود عدم تحمل در گفت‌وگو و شنیدن سخن مخالف و ناتوانی در برخورد و مواجهه برهانی و عقلی است. راه برون‌رفت از تنش‌ها، اغتشاشات و ستیزه‌ها این است که فرهنگ گفت‌وگو و مجادله احسن و مناظره منطقی و عقلانی در جامعه نهادینه شود.