«قرآن موضوعی‌نموداری»؛ رهیافتی در تدبر موضوعی قرآن + فیلم

محمد پناهی‌بخش؛ نویسنده و پژوهشگر قرآنی طی بیش از دو سال در قالب یک کار پژوهشی مبتنی بر نرم‌افزار موفق به طراحی اثری شده است که خود نام آن را «قرآن موضوعی نموداری» گذاشته است. اثری که مدعی است برای نخستین‌بار در جهان اسلامی تولید و عرضه شده است.

این اثر به نحوی است که مخاطب با استفاده از آن در وهله نخست قادر است، آیات را براساس تفکیک و دسته‌بندی موضوعی به شکل یکجا و تجمیع شده مشاهده کند؛ امری که در حوزه پژوهش و رجوع تدبری قرآن از سوی پژوهشگران قرآنی بسیار پُرکاربرد است و موجب تسریع در روند تحقیقاتی آنها می‌شود. ‌با او به منظور آگاهی بیشتر در مورد مشخصات و مختصات این اثر قرآنی گفت‌و‌گویی ترتیب داده‌ایم که در ادامه می‌خوانید؛

 در ابتدا درباره قرآن موضوعی و نموداری که موفق به طراحی و تدوین آن شده‌اید، توضیحاتی ارائه دهید تا در ادامه بیشتر با این طرح آشنا شویم.

به لطف خداوند متعال موفق شدم برای نخستین‌بار در جهان اسلام کل قرآن کریم را به شکلی که داخل یک عکس قرار گیرد، گردآوری کنم. طراحی این اثر حدود دو سال زمان برده است که شامل تحقیق، چینش و طراحی آن بوده است، اما این دستاورد حاصل یک پیش‌زمینه علمی بیست‌ساله است که من در زمینه تحقیق و تدریس قرآن داشته‌ام.

این اثر براساس نیازهای یک مخاطب اعم از قاری، پژوهشگر یا حتی مفسر قرآن تولید شده است و جای خالی آن به شدت احساس می‌شد. با مراجعه به این اثر می‌توانید آیات مرتبط با هر موضوعی را یک‌جا و به شکل تجمیع شده مشاهده کنید. بعضاً در این نمودار برخی از کلمات رنگی شده، برخی دیگر نیز بزرگنمایی و تیتر شده‌اند و دلیل هر کدام از این موارد در گوشه سمت چپ این نمودار برای راهنمایی کاربران نمایش داده شده است. مخاطبان این نمودار در مواجهه با آن می‌توانند به راحتی و با سرعت آیات موضوعی مورد نظر خود را جستجو و پیدا کنند و هم به شکلی کلی آن را در یک ساختار منسجم مشاهده کرده و به این واسطه جذب مفاهیم قرآنی شوند.

 در مورد تقسیم‌بندی موضوعی آیات قرآن در این نمودار توضیح دهید.

قسمت‌های اصلی در قالب سرشاخه‌هایی در این نمودار مشخص شده‌اند، به طور مثال قسمت عقاید را شاهد هستیم که در آن تمامی آیات مرتبط با این موضوع آمده است، قسمتی مربوط به آیات اخلاق، قسمت احکام و همچنین بخشی به تاریخ پیامبران اختصاص دارد. مجموعه‌ای از موضوعات مهم دیگر هم همچون کتب آسمانی، اقوام، اشرار، ابرار و پاکان، انس و جن و مَلَک در این نمودار لحاظ شده است که بر این اساس هر کدام از مخاطبان جویای هر موضوعی باشند می‌توانند به کمک این سرشاخه‌ها به جزئی‌ترین اطلاعات درباره موضوع مورد نظر دسترسی پیدا کنند. به طور مثال وقتی دنبال موضوع سرچشمه‌های بهشتی که در قرآن با واژه «عیون» آمده است، باشیم، این موضوع ذیل سرشاخه عقاید و در زیرمجموعه معاد که شامل موضوعات کلی‌تری همچون مرگ، برزخ، دوزخ و بهشت است قابل پیگیری است تا همه آیات درباره این موضوع را یکجا مشاهده کنیم.

بعضاً در روند تأویل و تفسیرها وقتی با آیات متعددی که در مورد موضوع خاصی صحبت کرده‌اند به شکل یکجا برخورد پیدا می‌کنیم، اشارات هر کدام می‌تواند ما را در وصول به نتیجه‌ای متقن و جامع‌ یاری کند، چرا که تأکید خود قرآن هم بر این است که بعضی از آیات شاید به کمک برخی دیگر تفسیر شوند.

قسمت مربوط به تاریخ پیامبران از ویژگی خاصی برخوردار است. در این نمودار تمامی پیامبران الهی که در قرآن به آنها اشاره شده است، به ترتیب سال وفات فهرست شده‌اند و برای هر یک از پیامبران از آدم(ع) تا خاتم(ص) یک شماره شناسه در نظر گرفته شده است، مثلاً در مورد حضرت موسی(ع) شماره در نظر گرفته شده ۱۶ است که از ابتدای داستان آن حضرت براساس وقایعی که قرآن به آن اشاره کرده است، مواردی که قرآن به آنها اشاره داشته به ترتیب ذکر شده و به طور مثال نخستین اشاره قرآن در مورد داستان حضرت موسی(ع) زمانی است که به مادرش دستور داده می‌شود تا فرزندش را بر روی رود نیل رها کند یا در آن آیات مربوط به ازدواج آن حضرت با دختران شعیب نبی(ع) شرح داده شده تا آیاتی که به بعثت موسی(ع) و وادی مقدس اشاره دارد.

در اینجا شاید این پرسش مطرح شود که این امر ممکن است در هر نرم‌افزار و برنامه کاربردی قابل تصور باشد، کمااینکه قبل از این نمودار هم این امکان وجود داشت تا با یک جستجوی ساده بتوان به این اطلاعات دست پیدا کرد، اما تفاوت این نمودار این است که از پرداخت مفصل و پراکنده‌گویی پرهیز کرده و در آن به شکلی موجز و هدفمند می‌توانید، همه آیاتی را که پیرامون یک موضوع به ادای توضیح پرداخته‌اند، در کنار هم مشاهده کنید. در یک کلام در جستجوی اینترنتی با اطلاعات مورد درخواست به این شکل منسجم که در این نمودار شاهد آن هستید، روبرو نبوده و دچار یک سردرگمی می‌شویم.

 شکل و ساختاری که شما در طرح آیات موضوعی قرآن به آن دست پیدا کردید، بدیع و تازه است، اما پرسش اینجاست که آیا به فرض وفاداری به چنین شکلی، سایر پژوهشگران نیز می‌توانند از منظرهای دیگری به موضوعات متنوع و متفاوتی که شما به آن پرداختید، ورود پیدا کنند؟

من در این نمودار موضوعات مادر را آوردم، یعنی موضوعاتی که خداوند متعال روی آنها نظر داشته است. توجه داشتم که خداوند متعال چه چیزی را قصد داشته با طرح این آیات به بندگانش بگوید. اشاره کردم که این امر حاصل سال‌ها کار تحلیل و پژوهش بوده است؛ به هر حال ۱۲ سال پای درس تفسیر یکی از  اساتید قرآن که خود از شاگردان علامه فقید طباطبایی بوده است، نشسته‌ام و آنچه مطرح کردم براساس اهداف الهی از نزول قرآن بوده است. این امکان برای هر فردی وجود دارد تا موضوعات جدیدی را نیز به آنچه که من به آن دست پیدا کرده‌ام، اضافه کند و با موضوع‌سازی، پر و بال بیشتری به آن بدهد، اما تصور می‌کنم که در این صورت، ارتباط مخاطب با نمودار و محتوای آن به جهت زیاده‌گویی قطع شود، همچنانکه موارد عنوان شده در این نمودار از سوی این حقیر مهمترین مباحث در باب موضوعاتی است که قرآن به آنها پرداخته است و نباید فراموش کرد که قرآن، کتاب هدایت است و خدا با نزول این کتاب به شکلی شفاف و بدون پرداختن به حشو و زوائدی، سعی در هدایت ما برای انتخاب بهترین زندگی که ضامن سعادت دنیا و آخرتمان باشد، داشته است.

با طراحی این نمودار سرنخ را به پژوهشگران و مخاطبان علاقه‌مند به موضوعات قرآنی داده‌ام تا زمینه برای غور و جستجوی بیشتری در مورد سایر موضوعات داشته باشند و برای باز گذاشتن دست مخاطبان، در کانالی که در پیام‌رسان ایتا آن را ایجاد کرده‌ام، فایل لایه باز این نمودار را به منظور دخل و تصرف مخاطب، قرار داده‌ام.

 از نظر میدانی آیا به مورد یا مواردی برخورد کرده‌اید که پیش از طراحی این نمودار، مخاطب با مشکل روبرو شده و به محض در اختیار گرفتن آن، توانسته باشد با سهولت بیشتری به امر تحقیق و تدبر در آیات قرآن بپردازد؟

بله، همین الان شما فرض کنید که در درس تفسیر آیت‌الله جوادی آملی، ایشان اشاره به واقعه‌ای داشته باشند که در سوره‌های گوناگون قرآن به آن پرداخته شده باشد. طلبه‌ای که پای درس تفسیر این عالم ربانی بنشیند با در دست گرفتن قرآن مرتب باید صفحات آن را عقب و جلو کرده تا اشارات استاد را مشاهده کند. البته هیچگاه نیز این آیات یکجا و در یک قاب نیز گرد نیامده و لذا موجب سردرگمی وی می‌شوند. این اثر توانسته این نقیصه را مرتفع کند. خوشبختانه از مجموع بازخوردها، شاهد موفقیت این نمودار بوده‌ام و اینکه امکان دسترسی آنی به آیات موضوعی را برای مخاطبان بسیار سهل‌الوصول کرده است.

 از جمله تقسیم‌بندی‌هایی کلی که در زمینه سوره‌های قرآن وجود دارد، تفکیک آنها به دو بخش سوره‌های مکی و مدنی است، در این نمودار  این امر چگونه لحاظ شده است؟

در جایی که فهم آیه متمرکز و متوقف به این است که نیاز به اطلاع از مکی و مدنی بودن وجود داشته باشد، به این نکته نیز توجه شده است. به طور مثال در ذیل موضوع جهنم در زیرشاخه معاد، به حکم زِنا اشاره شده است که آیات مکی و مدنی آنها در امتداد هم آمده است، یعنی زمانی که هنوز حکومت اسلامی شکل نگرفته بود در آیات ۱۵ و ۱۶ سوره «نساء» این امر چه حکمی داشت تا زمانی که با تشکیل حکومت اسلامی در مدینه مبتنی بر آیات دوم سوره مبارکه «نور» و ۲۵ سوره مبارکه «نساء» احکام سوره مکی نسخ شده است.

 در مورد نشر و تبلیغ و ترویج این نمودار به عنوان یک اثر کاربردی قرآنی تاکنون چه کارهایی انجام داده‌اید؟

مشکل اصلی ما اطلاع‌رسانی است. تصور می‌کنم که این اثر با وجود همه قابلیت‌ها و اینکه می‌تواند به عنوان یک اثر کاربردی علاوه بر قرآن‌پژوهان، مصرف عام نیز داشته باشد، غریب واقع شده است. نیاز شدید به حمایت مسئولان داریم تا این اثر علاوه بر اقدام نشر عمومی در کانالی در پیام‌رسان ایتا به شکل میدانی و محیطی نیز نشر داده شود، به طور مثال در ایستگاه‌های مترو یا اماکن عمومی می‌تواند آن را در قالب یک پلات در ابعاد مشخص چاپ و نصب کرد تا در منظر دید عموم قرار گیرد. من حتی به این منظور این اثر را در ابعاد گوناگون و همچنین در ابعاد یک متر در ۱۰ متر نیز طراحی کرده‌ام. ورودی ساختمان دانشگاه‌ها، نمازخانه‌های مراکز آموزشی و هر جایی که تجمع مردم است، فضای مفید برای نصب پلات این نمودار است.

مخاطبان در پیام‌رسان ایتا کافی است به فارسی قرآن موضوعی نموداری را جستجو کنند تا وارد کانال شده و از محتوای آن استفاده کنند یا با آی دی ghoranmn@ دسترسی به همه آنچه محتوای مربوط به این نمودار است و تاکنون بارگذاری شده، داشته باشند. در کانال ویژه این نمودار نسخه‌ای ویژه تلفن همراه قرار داده شده است که به محض دانلود آن و ذخیره در گالری گوشی، هر یک از علاقه‌مندان در هر زمانی که بخواهند قادرند این نمودار را در اختیار داشته باشند و تنها با حرکت انگشتان بر روی صفحه تلفن همراه، بخشی از نمودار را بزرگنمایی کنند.

 شاید در مواجهه با مخاطب عام، نیاز به این باشد که به فکر ایجاد یک دستورالعمل و یا یک اثر ضمیمه برای آموزش نحوه استفاده از این نمودار  باشید، برای این منظور چه اقدامی کردید؟

بله، اتفاقاً یکی از کارکردهای مؤثر این نمودار برای کاهش مهجوریت قرآن است که البته بیشتر از ناحیه مخاطب عام این امر به چشم می‌خورد و اگر بتوان قرابت بیشتری ‌با استفاده از چنین آثاری با مخاطب عام  ایجاد کرد، توانسته ایم توفیق بیشتری به دست آوریم. همین توضیحاتی که من در گفت‌و‌گو با خبرگزاری ایکنا ارائه کردم بدر صورت انتشار بهترین راه برای آشنایی مخاطب با این اثر است ضمن آنکه من در همان کانال پیام‌رسان ایتا و در قالب یک ویدئوی آموزشی مواردی را که لازم است مخاطب عام نحوه استفاده درست از این نمودار را بداند ذکر کرده‌ام.

 قول مساعدی هم از مسئولان به منظور حمایت  از این اثر قرآنی گرفته‌اید؟

این امر داستان تلخ و دردناکی دارد. در این مدت درگیر پروسه اداری نفس‌گیر و ناامیدکننده‌ای شدم و یک بار  با دنگ و فنگ فراوان به ملاقات یکی از مسئولان عالی به جهت معرفی این اثر رفتم که خوشبختانه ایشان با توجه به اینکه اساساً فردی قرآنی است و در  رسانه ملی نیز  برنامه قرانی دارند، از آن به شدت استقبال کرد. به نظرم او فهمید که این اثر قرار است چه کاری انجام بدهد. کاری که خلأ آن تا به امروز احساس می‌شد؛ قول مساعد به من داد و من هم از او درخواست کردم  که مجوزهای لازم به منظور اقداماتی تبلیغی، ترویجی و  آموزشی  در مورد این کار  را به من بدهد که البته این امر مستلزم آن بود که من به حضور یکی از مدیران میانه معرفی شوم که البته طبق برنامه به حضور آن مدیر رفتم اما او آنچنان مشغله داشت که موجب شد آن طور که باید و شاید فرصت برای اینکه نسبت به مختصات و مشخصات این اثر ، واقف شود پیش نیامد کمااینکه این مدیر اساساً قرآنی نبود و دغدغه کار قرانی هم نداشت و لذا این موضوع همچنان  بلاتکلیف باقی مانده است.

 شما این اثر را وقف کرده‌اید و وقتی  با تمام امکانات آن را در کانال اجتماعی قرار دادید، معنی اش این است که به دنبال انتفاع مالی از آن نیستید و در عین حال بالغ بر دو سال وقت برای آن صرف کردید، آیا واقعاً به دنبال درآمدزایی و یا حداقل اینکه هزینه‌هایی که در طول این مدت متحمل شدید نبودید؟

من با خدا معامله کردم. اصلاً هم شعار نمی‌دهم. این اثر را به این شکل نشر دادم که بیشتر پخش شود و در دسترس افراد علاقه‌مند بیشتری قرار گیرد. حتی یک بار یکی از دوستان به من گفت که با معرفی این اثر به یک مرکز  سفارش فروش آن را با مبلغ قابل توجهی گرفته است و می‌تواند بازاریابی مطلوبی نیز داشته باشد مشروط به اینکه کانالی که در آن محتوای این نمودار را با همه امکانات ایجاد کرده‌ام را ببندم چون در عیراینصورت دیگر کسی از بابت در اختیار گرفتن این نمودار، مبلغی پرداخت نمی‌کند. اما من قبول نکردم. هدفم این است که استفاده از این نمودار بیش از این فراگیر شود و بستن این کانال به این معنی است که مانعی بر سر راه علاقه‌مندان به منظور استفاده از این نمودار ایجاد شود.

  و اما سخن پایانی؟

هدف من از طراحی این نمودار نشر مفاهیم قرآنی در گستره وسیعی از مخاطبان است، حتی مخاطبانی که شاید سواد چندانی ندارند و در حد خواندن و نوشتن بتوانند با این اثر ارتباط برقرار کنند. هر فردی ساعت کمی برای بررسی این نمودار وقت بگذارد متوجه خواهد شد که در قرآن کریم چه آمده است و اصلاً چه موضوعاتی در زندگی دنیوی و اخروی از سوی خداوند توصیه شده است که باید آن را سرلوحه زندگی خود قرار دهد. متوجه این امر خواهد شد که همه مطالب قرآن مناسب برای هر فرد با هر خاستگاه فرهنگی و اجتماعی و با هر سطح سوادی نیست و قرآن به عنوان یک سرچشمه سرشار بخش‌های گوناگونی دارد که تمسک به هر بخش از آن متناسب با شرایط و احوال هر کسی کافی است که او به فلاح و رستگاری هدایت شود.