از آبادانی عتبات در عصر صفوی تا توجه ویژه همسر نادرشاه به تزئینات حرم امام حسین(ع)

بارگاه مطهر امام حسین(ع) که به دست مختار بن ابوعبید ثقفی در کربلا بنا نهاده شد، بارها و در سال‌های متمادی با حملات تخریبی افراد و گروه‌های مختلف مواجه شده است. خلفای عباسی از جمله منصور، هارون و متوکل هر یک در دوره‌های مختلف به تخریب بارگاه  اقدام کرده‌اند. مهم‌ترین و معروف‌ترین تخریب به‌ دستور متوکل صورت گرفت. وهابیان در سال ۱۲۱۶ هجری قمری نیز به بارگاه حمله کرده و به آن آسیب جدی وارد ساختند و آخرین تخریب، با حمله بعثی‌‎ها در زمان صدام و در جریان انتفاضه شعبانیه مردم عراق روی داد.

در این گزارش به بررسی تاریخچه حرم مطهر اماما حسین (ع) و رخدادهایی که از قرن هشتم تا دوازدهم هجری در کربلای معلی روی داده است، می‌پردازیم.

آل جلاير كه از سال ۷۳۶ تا ۸۱۴ هجری، بر عراق مستولى بودند نيز اقداماتى در زمينه عمارت مزار امام حسين(ع) داشتند. تاريخ كتيبه‌اى در حرم امام حسين(ع)، سال ۷۶۷ هجرى را سال بناى آن بخش نشان مى‌دهد. بانى آبادىِ اين قسمت از حرم، مرجان امين الدين بن عبد اللّه، حاكم عراق از سوى جلايريان بود. سلطان احمد جلايرى نيز در سال ۷۸۶ هجری دو مناره براى حرم امام حسين(ع) بنا كرد.

تيمور گوركانى نيز ـ كه در سال ۷۹۵ هجری بغداد را تصرّف كرد ـ به زيارت امام حسين(ع) رفت و هدايايى به علويان شهر داد.

در سال ۸۳۶ هجری تعمیر حرم‌های مطهر امام حسین(ع) و حضرت عباس(ع) از سوی سپند میرزا، از امرای حکومت قره قویونلو انجام شد. وی به حرم‌های مطهر کربلا توجه ویژه داشت و به دلیل پیروزی شیخ ابن فهد الحلی در مناظره با اهل سنت، شیعه شده بود. وقفنامه‌اى هم براى درِ ضريح امام حسين(ع) از زمان دولت تركمانان يافت شده كه بر اساس آن، مقدار قابل توجّهى از اراضى كربلا به وسيله آنان وقف حرم امام حسين(ع) شده است.

در سال ۸۵۹ هجری امیر بوداق، حاکم شیراز پس از غارت اموال حرم‌های مطهر کربلا توسط ملا علی بن محمد بن فلاح، از امیران خاندان مشعشعی خوزستان که در سال ۸۵۸ هجری رخ داد، دستور به تعمیر مراقد مطهر کربلا و جبران اموال غارت شده آن داد.

صفويان در سال ۹۰۷ هجری بر تخت سلطنت ايران نشستند و بيشترين آبادانى عتبات مقدسه عراق در عصر صفوی  صورت گرفت. (۹۰۷ تا ۱۱۴۸ هجری)

هر از چند گاهی كه حكومت عثمانى ضعيف مى‌شد و صفويان بر عراق تسلط مى‌يافتند، تمام تلاش خود را براى تعمير، بازسازى و گسترش عتبات به كار مى‌گرفتند و بر طبق اسناد و منابع موجود، مهم‌ترين دغدغه آنان، رسيدگى به امور حرم امامان(ع) و فراهم كردن تسهيلات براى زائران بود.

شاه اسماعيل صفوی كه نخستين بار در سال ۹۱۴ هجری، به عراق عزيمت كرد و بر آن تسلط يافت، دستور داد تا شش صندوق زيبا با پوشش پارچه‌اى بسيار زيبا، براى شش امام مدفون در عراق بسازند و جایگزين صندوق‌هايى شود كه پيش از آن، بر روى مزار امامان قرار داشت.

عثمانى‌ها به صورت طبيعى اجازه مداخله به دولت صفوى و ايرانيان براى بازسازى و تعمير دو حرم كربلا و حتى اهداى نذورات و هدايا را نمى‌دادند و گاهى هم كه نذورات و هدايا را مى‌پذيرفتند‌، در انبارها نهاده و نگهداری مى‌شد. در عوض، براى نشان دادن علاقه خود به اهل بيت(ع)، در اين جهت تلاش‌هايى كردند.

بر پايه اشاراتى كه علامه مجلسى در شرح صحن قديم امام حسين(ع) دارد، چنين به دست مى‌آيد كه در دوره صفوى و به طور خاص در دوران شاه طهماسب، حرم امام حسين(ع) در سمت مخالف قبله توسعه يافت. شاه طهماسب در سال ۹۳۶ هجری، بغداد را تصرف كرد و در تلاش براى آبادى عتبات مقدسه کربلا، برخى نهرها را به سوى آنها كشاند.

شاه عباس صفوى در سال ۱۰۳۲ هجری به زيارت عتبات عراق رفت و در سال ۱۰۳۳ هجری تلاش بسيارى براى تزئينات داخلى حرم امام حسين(ع) انجام داد.

در سال ۱۰۴۸ هجری نیز به دستور شاه صفی، مسجد واقع در پشتِ سر امام(ع) را توسعه دادند و رواقى در شمال حرم، بنا كردند كه به نام «رواق شاه» شهرت يافت. ديوار شمالى صحن نيز برچيده و زمين‌هاى آن سمت خريدارى شد و صحن توسعه يافت.

بعد از آن كه دوباره عراق تحت سلطه عثمانى‌ها درآمد، گاه گاه اخبارى درباره توجه برخى از امراى عثمانى در عراق نسبت به حرم امام حسين(ع) نقل شده است.

قرن دوازدهم تنها قرنی است که چندین بازسازی در حرم‌های مطهر کربلا انجام شد و برای کسانی که به زیارت عتبات مقدسه کربلا مشرف می‌شدند، تغییر و تحول در ساختار عتبات به وضوح قابل مشاهده بود. در این قرن ۵ مرحله بازسازی انجام شد:

در سال ۱۱۰۵ هجری، راضیه دختر شاه حسن حرم‌های مطهر را تعمیر کرد.

در سال ۱۱۱۷ هجری، تعمیر حرم‌ها توسط سلطان مراد چهارم، پادشاه عثمانی انجام شد.

در سال ۱۱۲۷ هجری، حسن پاشا، مؤسس دولت ممالیک در عراق و حاكم بغداد از ۱۱۱۶ تا ۱۱۳۶ هجری، هدایایی به حرم‌ها اعطا کرد و تعمیراتی نیز انجام داد. وى همچنين در سال ۱۱۲۹ هجری، ايوان بارگاه امام حسین(ع) را تعمير كرد و كاروانسراى بزرگى هم در شهر كربلا ساخت تا مورد استفاده زائران قرار گيرد.

در سال ۱۱۳۳ هجری و دوران پادشاهی سلطان حسين (۱۱۰۶ – ۱۱۳۵ هجری)، صندوقى براى قبر امام حسين(ع) ساخته شد كه در حمله وهابى‌ها به كربلا در سال ۱۲۱۶ هجری، صدماتى ديد و سال ۱۲۱۹ و ۱۲۲۵ هجری، تعميراتى در آن صورت گرفت.

در سال ۱۱۵۳ هجری، نادرشاه افشار (۱۱۴۸ ـ ۱۱۶۰ هجری) هدایا و اموال زیادی به این حرم‌ها اهدا کرد. نادرشاه در سال ۱۱۵۶ هجری به زیارت عتبات مقدسه مشرف شد و با هدایا و کمک‌های نقدی خود در تزئین بنای حرم‌ها همکاری داشت. او توجه ويژه‌ای به عتبات مقدسه عراق داشت و گفته شده است كه همسر او، گوهرشاه خانم، دختر سلطان حسين، مبالغ هنگفتى (بيست هزار نادرى) براى تعمير و تزئين حرم امام حسين(ع) ارسال كرد.

در سال ۱۱۸۳ هجری هم میرزا حسین شاهزاده، وزیر نادرشاه افشار رواق جلویی حرم حضرت عباس(ع) را بازسازی کرد و ضریح مشبک جدیدی برای قبر حضرت ساخت.